Мақалада талап етілген нәтижені алу немесе Жоғары білім беру жүйесінің жұмыс істеу процесін сақтау үшін білім беру сапасын басқару жүйесінің құрамында олардың жұмыс істеу процесінде ЖОО-ның ұйымдастыру жүйесі элементтерінің немесе осы элементтердің жекелеген тұтас бөліктерінің өзара байланыстары мен өзара іс-қимылының мазмұнын айқындайтын білім беру қызметінің сапасын басқарудың ұйымдық-экономикалық құрылымы ұсынылады.
Түйінді сөздер: ұйымдастырушылық-экономикалық механизмнің құрылымы, сапаны басқару, білім беру қызметі
Кез келген экономикалық жүйенің, оның ішінде білім беру қызметінің сапасын басқару жүйесінің ерекше белгісі олардың өлшенуін, сондай-ақ жіктелуі мен топтастырылуы мүмкін қандай да бір экономикалық элементтерді білдіретін нақты өзара байланыстардың болуы болып табылады. Осы процесте пайда болатын тәуелділік ұйымдық-экономикалық ұғымды тудырады.
Экономикалық сөздікке сәйкес «механизм» мәні «қандай да бір әрекетті, құбылысты айқындайтын жағдайлардың, процестердің дәйектілігі» немесе «қандай да бір қызмет түрінің тәртібін айқындайтын жүйе, құрылғы» болып табылады [1].
Қазіргі экономикалық сөздікте бұл ұғым «ұйымдық құрылымдардың, басқарудың нақты нысандары мен әдістерінің, сондай-ақ нақты жағдайларда қолданыстағы экономикалық заңдар, көбею процесі жүзеге асырылатын құқықтық нормалардың жиынтығы» ретінде ұсынылған [2]. Сонымен, А. Кулман «экономикалық механизм бастапқы құбылыстың табиғатымен немесе бірқатар құбылыстардың түпкілікті нәтижесімен анықталады» деп тұжырымдайды және «механизмнің құрамдас элементтері әрқашан бір уақытта бастапқы құбылыс, соңғы құбылыстар және олардың арасындағы интервалда болатын бүкіл процесс» екенін түсіндіреді [3]. Осылайша, іс жүзінде кез-келген ұйымдастырушылық-экономикалық механизм экономикалық құбылыстардың белгілі бір жиынтығы немесе реттілігі болып табылады деп айтуға болады.
Бірқатар зерттеушілердің пікірінше, болып жатқан экономикалық құбылыстардың детерминистік және стохастикалық қатынастары негізінде қалыптасатын және олардың уақыт бойынша реттілігіне байланысты ұйымдастырушылық-экономикалық механизмдерді ашық және жабық ұйымдастырушылық-экономикалық механизмдер ретінде жіктеуге болады. Ашық класс дәстүрлі түрде аймақтық, ұлттық және трансұлттық экономикалардың тепе-теңдігіне жауап беретін механизмдерді; бағаны реттейтін механизмдерді; мемлекеттер мен ірі корпорациялар мен ұйымдардың экономикалық механизмдерін қамтиды. Мұндай механизмдердің жұмыс істеуінің соңғы нәтижесі базалық құбылыстың жаңартылған күйі болып табылады.
Егер біз жабық экономикалық механизмін қарастыратын болсақ, онда олардың негізгі сипаттамасы экономиканың басқа түрлерінде негізгі экономикалық ұғымдарды жаңғырту деп санауға болатындығын атап өткен жөн.
Жоғары білім сапасын басқару жүйесінің ұйымдастырушылық-экономикалық механизмін әзірлеу
Болон процесі аясында жоғары білім беруді модернизациялаудың маңызды бағыттарының бірі осы жүйенің тұрақты дамуын қамтамасыз ететін жоғары білім беру жүйесінің жұмыс істеуінің ұйымдастырушылық-экономикалық механизмін әзірлеу болып саналады. Мұндай механизмнің дамуы келесі ұғымдар мен анықтамаларға негізделген:
- жүйенің күрделілігін арттыру;
- жүйенің сыртқы орта жағдайларына бейімделуін жақсарту;
- құбылыстың ауқымын кеңейту;
- экономиканың сандық және сапалық көрінісіндегі өсуі
- әлеуметтік прогресс.
Осылайша, «жүйені дамыту» ұғымы (бұл жағдайда жоғары кәсіптік білім беру жүйесін дамыту) осы жүйенің сандық және (немесе) сапалық өзгеруін білдіреді деген қорытынды жасауға болады.
Болон жоғары білім беруді басқару құрылымдарын қайта құру процесіне арналған материалдарда сапаны ішкі және сыртқы қамтамасыз етуді құрайтын барлық іс-шаралардың орталығы университеттің өзгеруге дайындығын жетілдіруге немесе дәлірек айтқанда дамытуға бағытталуы керек екендігі атап өтілген. Бұл процесс білім беру мекемелерінен де, жоғары оқу орындарын аккредиттеуге жауапты құрылымдардан да дамуды ескеретін сапаны қамтамасыз етуде тәсіл қолдануды талап етеді. Талданған жұмыстарда сапаны қамтамасыз ету инклюзивті ретінде құрылатындығы, яғни оның процестеріне білім беру жүйесінің барлық қатысушылары қатысатындығы және бақылаушы органдар жоғары оқу орындарын осындай шешімдер қабылдауға шақыруы керек екендігі ерекше атап өтілген [4].
Жоғарыда айтылғандай, ұйымдастырушылық-экономикалық механизмді әзірлеу процесінің құрамдас бөлігі, оның ішінде жүйенің сыртқы орта жағдайларына бейімделуін жақсарту болып табылады. Жоғары білім сапасын басқарудың ұйымдастырушылық-экономикалық механизмінің жұмысына қатысты басқарушылық шешімдерді әзірлеу контекстінде бұл компонент қоршаған инновациялық ортамен өзара әрекеттесудің нақты ережелерін белгілейтін ашық инновация принципі ретінде ашылуы мүмкін.
Жоғары білім сапасын басқару жүйесінің ұйымдастырушылық-экономикалық тетігін жетілдіру
Жоғары білім берудің барлық құрылымын дамытудың стратегиялық міндеті ретінде жоғары білім беру сапасын басқару жүйесінің ұйымдастырушылық-экономикалық тетігін жетілдіру мынадай бағыттар бойынша жүйенің күрделенуіне байланысты жүзеге асырылуы тиіс:
- барлық деңгейдегі білім беру ұйымдарын қаржыландырудың түбегейлі жаңа модельдерін қолдану (бірінші кезекте, бұл нормативтік қаржыландыруға қатысты);
- жоғары оқу орындарының экономикалық дербестігін дамыту процесіне ықпал ететін жаңарту енгізу (мысал ретінде, дербес білім беру мекемелері);
- білім беру оферасының инвестициялық тартымдылығын арттыруға қатысты, сондай-ақ осы саланың инвестициялық тартымдылығын арттыруға, білім беру жүйесіне материалдық және қаржылық, зияткерлік және басқа да ресурстарды тартуға жәрдемдесетін іс-шаралар кешенін іске асыру;
- жоғары білікті кадрларға мүдделі және білім беру процесінің сапасын қамтамасыз етуде ашық инновациялық процестердің қағидаттарын қолдайтын жоғары оқу орындары мен жұмыс берушілердің өзара бірлестік енгізу;
- білім беру саласында ұтқырлықты қамтамасыз ету, ақпараттық алмасу процестерін қарқындату және білім беру қызметінің сапасын басқару саласындағы тиімді шешімдерді тарату мақсатында жоғары оқу орындарының желілік өзара іс-қимылының қағидаттарын әзірлеу және іске асыру;
- бірыңғай білім беру кеңістігі контекстінде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды тиімді пайдалануға негізделген білім беру қызметінің сапасын басқару жүйесін жетілдіру.
Мұндай бағыттар жоғары кәсіптік білім беру жүйесін дамытудың жоғарыда көрсетілген сапалық компоненттері бойынша білім беру қызметінің сапасын басқару жүйесінің күрделенуіне әкелетінін ескеру қажет.
Экономикалық механизм қалыптасуы, жұмыс істеуі және дамуы әртүрлі ұйымдастырушылық жүйелердің қызметімен тығыз байланысты. Егер жалпы түрде ұйымдық-экономикалық механизм бір-бірін толықтыратын экономикалық белсендеуіштер мен білім беру қызметтерін өндіру мен тұтынуға әсер ету әдістерінің жиынтығы болып табылатындығын ескеретін болсақ, оның теориялық және практикалық аспектілерін нақтылау қажеттілігі келесі факторларға байланысты болуы мүмкін:
- білім беру сапасын қамтамасыз ету және тиісті ұйымдық және экономикалық құрылымды қалыптастыру мәселесін шешуге байланысты анықтамалардың екіұштылығы және жүйелік тәсілдің болмауы;
- жоғары білім сапасын басқару құрылымдарының тиімді жұмыс істеуіне жағдай жасау бойынша тұжырымдамалық негіздерді іске асыру әдіснамасының іс жүзінде болмауы[5].
Айта кету керек, білім беру қызметінің сапасын басқару жүйесінің жұмыс істеуі мен жетілдірілуінің ұйымдастырушылық-экономикалық механизмі ұсынылатын білім беру қызметтерінің сапасын қамтамасыз ету және оларды реттеу процестерін басқару мақсатында білім беру нарығының жай-күйіне ұйымдастырушылық, экономикалық әсер етудің белгілі бір шараларын іске асыруды көздеуі керек.
Ұйымдастырушылық-экономикалық механизм білім беру қызметінің сапасын басқарудың күрделі жүйесінің барлық элементтерінің өзара әрекеттесуін қамтамасыз етуі керек, бұл өз кезегінде сыртқы ортаның бөлігі болып табылады. Қатаң айтқанда, кез-келген жүйе өзінің өмір сүруінде ол бөлінген ортаға сүйенеді. Жүйені ортадан бөлу процесі негізінен оны қалыптастырудың жаһандық мақсаттарына, сондай-ақ белгілі бір уақыт кезеңіндегі экономикалық қатынастарды дамытудағы негізгі бағыттарға байланысты. Бұл тұрғыда білім беру сапасын басқару жүйесін білім беру қызметін басқарудың жинақталған тәжірибесін пайдаланатын ашық инновациялардың элементі ретінде қарастыруға болатын инновациялық сыртқы ортадан бөлінген деп санау ұсынылады.
Іс жүзінде осындай экономикалық қатынастар арқылы жүйенің ішіндегі құрылымдық элементтер, жүйенің өзі және сыртқы орта арасындағы өзара әрекеттесу пайда болады [6].
Осылайша, білім беру қызметінің сапасын басқарудың ұйымдастырушылық-экономикалық механизмі жоғары оқу орнының ұйымдастырушылық жүйесі элементтерінің немесе осы элементтердің жекелеген құрамдас бөліктерінің өзара байланысы мен өзара әрекеттесуінің мазмұнын анықтайтын құрылым түрінде ұсынылуы мүмкін, олар қажетті нәтижеге қол жеткізу немесе жоғары білім беру жүйесінің жұмыс істеу процесін сақтау үшін білім беру сапасын басқару жүйесінің бөлігі ретінде жұмыс істейді.
Пайдаланылған әдебиеттер:
- Экономический словарь [Электронный ресурс). URL: http://abc.informbureau.com/html/acssencaaiue_laoaieci.html.
- Райзберг Б.А., Лозовский Л.Ш., Стародубцева Е.Б. Современный экономический словарь. М., 2003 [Электронный ресурс). URL: http://yas.yuna.ru/187905331260816185600.
- Кульман А. Экономические механизмы: Пер. с фр.; под общ. ред. Н.И. Хрусталевой. М.: Прогресс: Универс, 1993.
- Основные тенденции развития высшего образования: глобальные и Болонские измерения / Под науч. ред. д-ра пед. наук, профессора В.И. Байданко. М.: Исследовательский центр проблем качества подготовки специалистов, 2010/
- Беляков С.А. Организационно-экономический механизм устойчивого развития системы высшего профессионального образования в условиях формирования национальных университетов, системообразующих и инновационных вузов.
М.: МАКС Пресс, 2007.
- Федорович В.О. Состав и структура организационно-экономического механизма управления собственностью крупных промышленных корпоративных образований / [Электронный ресурс] URL: http://www.masters.donntu.edu.ua/2008. Дата обращения 11.01.13.
Нурланқызы Аяжан
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ 1 курс магистранты, Астана, Казахстан
Ғылыми жетекшісі — Г. Жансеитова