Қазақстанда 2025 жылы бағалар тағы да күрт өсті. Халық күнделікті өмірде мұны қатты сезіп отыр. Дүкенге барсаң азық қымбат. Коммуналдық төлемдер ақшаны жұтады. Үкімет инфляцияны бақылаудамыз десе де, жағдай басқаша болып шықты. Сарапшылар не дейді?
Статистика бойынша тоғыз айда инфляция он екі жарым пайыздан асты. Бұл тек жалпы көрсеткіш. Ал коммуналдық саланың өзінде өсім одан да жоғары болды. Халық үшін ең ауыр соққы су, газ және жарық тарифтерінен келді. Су бағасы бір жылда екі есе өсті. Газ, жылу және электр қуаты да артты. Бұдан кейін азық түлік бағасы да көтерілді. Май мен ет айтарлықтай қымбаттады. Үкіметтің өзі тарифтердің инфляцияны күшейткенін мойындады. Экономист Рахымбек Әбдірахманов жағдайды былай түсіндіреді.
«Бұл инфляцияны қарапайым сұраныс пен ұсыныс заңымен түсіндіре алмаймыз. Мұнда басты себеп тарифтердің күрт өсуі. Тарифтерді көтерген компаниялар экономикалық ахуалға емес, өз табысын арттыруға басымдық беріп отыр» деді ол.
Энергетикалық нарықта бірнеше ірі компания шешуші рөл атқарады. Олар электр және жылу өндіреді. Газ таратады. Бұл компаниялардың басында белгілі бизнесмендер тұр. Олардың есімдері Forbes тізімінде. Бұл адамдар Қазақстандағы ең ауқатты тұлғалар қатарында. Олар ірі активтерге иелік етеді. Монополиялық жағдайда жұмыс істейді. Мемлекеттен арзан несие мен жеңілдіктер алады. Жылдар бойы жоғары табыс тапты. Тариф өскен сайын табыстары одан әрі көбейеді. Тұрғындардың қалтасы жұқарады.
«Егер бұл компаниялар өз табысын уақтылы модернизацияға жұмсаса, бүгінде энергетикада мұндай дағдарыс болмас еді. Қор жаңартылар еді. Авариялық жағдайлар азаяр еді. Қазір халықтың ақшасы есебінен олардың бұрынғы қателіктері жабылып жатыр», деді сарапшы.
Жыл басында есеп жүргізген мемлекеттік орган энергетика саласында көптеген кемшілік бар екенін нақты көрсетті. Кей тарифтер негізсіз көтерілген. Кей жабдық қымбат бағамен сатып алынған. Үлкен көлемдегі энергия тасымалдау мен сатып алу кезінде ашықтық болмаған. Мемлекеттік аудит нәтижесі қоғамда үлкен пікірталас тудырды. Себебі миллиардтаған теңге тиімсіз жұмсалған. Кей жобалар тоқтап тұр. Сол жобаларға кеткен ақша қайтпай жатыр.
Экономист бұл жағдайға да пікір білдірді:
«Аудит есептері бәрін ашық көрсетті. Бірақ осыған дейін неге мұндай бақылау болмады деген сұрақ бар. Неге тариф көтерілмей тұрып жүйені тәртіпке келтірмеді. Мемлекет бақылауды кеш бастады. Ал оған дейін тарифтерді көтеріп үлгерді» деді ол.
Инфляцияны тоқтату үшін Ұлттық банк негізгі мөлшерлемені көтерді. Бұл шешім несие алу мүмкіндігін тежейді. Кәсіпорындарға да, халыққа да қиындық әкеледі. Нәтижесінде бизнес баяулайды. Тұтыну төмендейді. Экономикада да белсенділік әлсірейді. Қазақстан ең жоғары базалық ставкалары бар елдердің қатарына кірді. Мұндай тізімде әдетте экономикалық дағдарысқа тап болған мемлекеттер тұрады. Бұл жағдай елдің экономикалық тұрақтылығына қатысты қауіп тудырады.
Қазақстанда соңғы жылдары коммуналдық қызмет бағасы өскенімен, халықаралық салыстырулар көрсеткендей, бұл шығындар әлі де қолжетімді деңгейде қалып отыр. Энергия нарығын зерттейтін сарапшылардың айтуынша, елдің коммуналдық шығындары әлемнің көптеген мемлекеттерімен салыстырғанда әлдеқайда төмен.
EnergyProm мамандары халықаралық Numbeo деректеріне сүйеніп талдау жасады. Бұл база жарық, жылу, су, кондиционер жүйесі және қоқыс шығару секілді қызметтердің орташа құнын қамтиды. Зерттеу орташа ауданы қырық екі жарым шаршы метр болатын пәтерді негізге алған.
Зерттеу нәтижесінде Қазақстан коммуналдық төлемдері ең төмен елдердің қатарына кірді. Мысалы, бір айдағы орташа шығын он бес мың теңге шамасында болған. Бұл жиырма жеті доллардың төңірегі. Жиынтық рейтингте Қазақстан жүз жиырма жеті елдің ішінде тоқсан сегізінші орында болған. Яғни Қазақстанда коммуналдық төлемдердің деңгейі әлемдегі ең қолжетімділердің қатарында.
«Бұл деректер Қазақстандағы коммуналдық қызмет бағасы салыстырмалы түрде өте төмен екенін көрсетеді. Халық үшін бұл үлкен қолдау. Себебі отбасылық бюджетке түсетін қысым басқа елдерге қарағанда әлдеқайда аз» деді зерттеу авторлары.
Зерттеуде Қазақстан көрші аймақтардың көбінен төмен нәтиже көрсеткені көрсетілді. Әзербайжанда коммуналдық шығындар отыз доллардан асқан. Украинада орташа көрсеткіш қырық жеті доллардан жоғары. Ресейде елу жеті доллардан асқан. Молдова, Армения секілді елдерде де шығын екі есе көп.
Балтық елдерінде жағдай мүлде өзгеше. Эстонияда тұрғындар айына жүз алпыс долларға жуық төлейді. Латвияда шамамен жүз елу тоғыз доллар. Литвада жүз жиырма доллардан асады. Еуропаның ірі елдерінде бұл көрсеткіш одан да жоғары. Ұлыбританияда айына жүз алпыс екі доллар. Германияда жүз жетпіс жеті доллар. Австрияда екі жүз долларға жуық.
«Көрсеткіштерді салыстырған кезде Қазақстан азаматтарының коммуналдық төлемдерге жұмсайтын қаражаты мейлінше аз екені анық. Австрияда мұндай шығын Қазақстаннан жеті есе көп. Тіпті Еуразиялық экономикалық одақтағы Армения мен Ресейдің өзінде төлемдер екі есе жоғары. Бұл Қазақстандағы жағдайдың салыстырмалы тұрғыда қолайлы екенін көрсетеді», деп жазылған талдауда.
Сонымен қатар сарапшылар коммуналдық шығындардың жалақыдағы үлесін де қарастырды. Қазақстанда орташа айлық табыстың тек бес пайыз шамасы коммуналдық қызметке жұмсалады. Бұл көрсеткіш әлем бойынша ең төмендердің бірі болып шыққан. Көрші елдерде бұл үлес жоғарырақ. Әзербайжанда алты пайыздан асады. Ресейде және Литвада жеті жарым пайыздан жоғары. Украинада он пайыз. Молдовада он екі пайыздан асады. Бұл сол елдерде коммуналдық қызмет халық табысының айтарлықтай бөлігін талап ететінін білдіреді.
«Қазақстанда коммуналдық төлемдер азаматтардың табысына айтарлықтай салмақ салмайды. Тіпті әлеуметтік жағынан әлсіз топтар үшін мемлекеттік көмек механизмі жұмыс істейді. Бұл өз кезегінде тұрғындардың тұрмысын жеңілдетуге мүмкіндік береді», деді сарапшылар.
