Бүгінгі әлемде экономиканы тек ақша арқылы өлшеу жеткіліксіз болып барады. Табыс өсіп, көрсеткіштер жақсарғанымен, адамдардың өзін қалай сезінетіні басты сұраққа айналды, деп жазады Ozgeris.info.
EconomyKZ-тің тәуелсіз сарапшы Диана Садуағасованың айтуынша, әлемдік экономика ұзақ уақыт бойы бір ғана өлшемге сүйеніп келді. ІЖӨ өсті ме, инфляция қандай, пайыздық мөлшерлеме қай деңгейде деген сұрақтар бәрінен маңызды болды. Бірақ соңғы жаһандық зерттеулер басқа шындықты көрсетті. Адамдардың бақыт деңгейі табыстан гөрі сенімге, өзара көмекке және жанында сүйенетін адамның бар жоғына көбірек тәуелді болып отыр. Демек экономика үшін жаңа өлшемнің пайда болған.
«Ұзақ уақыт бойы табыс артса, өмірге қанағат та артады деп ойладық. Бұл белгілі бір деңгейге дейін ғана жұмыс істейді. Негізгі қажеттіліктер жабылғаннан кейін адамның көңіл күйін ақша емес, сенім, әлеуметтік байланыс, өзгеге көмектесу және әділеттілік сезімі анықтайды. Қоғамда адамдар бір-бірінен жақсылық күтетін елдерде өмір сапасы жоғарырақ. Ал бақытсыздықтағы айырмашылық әлдеқайда төмен», дейді сарапшы.
Сол себепті табыс деңгейі ұқсас елдердің бақыт көрсеткіштері неге мүлде әртүрлі екені түсінікті бола бастады. Мәселе экономикалық сандарда емес, қоғам ішіндегі қарым қатынаста.
Кейінгі жылдары әлемдік бақыт картасы аса қатты өзгерген жоқ. Көшбасшы елдер сол күйі алдыңғы орында. Солтүстік Еуропа мемлекеттері әлі де ең бақытты елдер қатарында. Ал ең бақытты және ең бақытсыз елдер арасындағы айырмашылық 10 балдық шкала бойынша 6 балдан асады. Бірақ елдердің ішіндегі жағдай өзгере бастады. Бақыттағы теңсіздік өсіп келеді. Экономика тұрақты көрінгенімен, өзін қоғамнан тыс қалғандай сезінетін адамдар саны көбейіп жатыр.
Зерттеулердің ең маңызды қорытындысы қоғам туралы адамның субъективті көзқарасы өмір сапасына нақты жағдайлардан кем әсер етпейтінін көрсетеді. Айналасындағылар көмектесуге дайын деп сенетін адам өзін әлдеқайда бақытты сезінеді. Бұл табыс та, медициналық қолжетімділік те өзгермеген жағдайда да байқалады. Қамқорлықты күту үрейді азайтады, қауіпсіздік сезімін күшейтеді және өмірді болжамды етеді.
«Мұны жоғалған әмияндарға қатысты тәжірибелер анық дәлелдейді. Нақты өмірде әмияндар адамдар ойлағаннан әлдеқайда жиі қайтарылады. Яғни қоғам адамдар елестеткеннен мейірімді. Бірақ мәселе шындықта емес, күтімде. Адамдар әлемді күңгірт күйде қабылдайды. Осы алшақтық жалпы әл ауқатты төмендетеді. Қамқорлықтың әсері екі жаққа да тиеді. Көмекті алған адам ғана емес, көмектескен адам да бақытты болады. Бірақ бұл автоматты түрде пайда болмайды. Көмек ерікті түрде, саналы әрі нақты нәтиже бергенде ғана өмірдің мәнін күшейтеді. Ал мәжбүрлі немесе формалды көмек кері әсер беруі мүмкін», дейді сарапшы.
Пандемия бұл құбылысты ерекше көрсетті. Дағдарыс кезінде адамдар бір біріне көбірек көмектесті. Бейтаныстарға қол ұшын созу, уақыт пен ақшаны бөлісу жиіледі. Бұл толқын дағдарыстан кейін толық жоғалып кеткен жоқ. Қазір мұндай әрекеттер пандемияға дейінгі деңгейден жоғары. Бұл әлеуметтік капиталдың қиын кезеңде де өсе алатынын дәлелдейді.
Алайда мейірімділіктің өсуі барлық елде бірдей емес. Мемлекеттік институттары мықты, әлеуметтік қорғау жүйесі дамыған елдерде жеке қайырымдылықтың рөлі төменірек. Себебі қамқорлық жүйенің өзіне енгізілген. Ал әлеуметтік қолдауы әлсіз елдерде жеке көмек негізгі олқылықтарды толтырады. Үлгілер әртүрлі болғанымен, қорытынды бір. Өзара қолдау сезімі жоғары болған сайын, орташа бақыт деңгейі де жоғары болады.
Жалғыздық мәселесі де ерекше алаңдатады. Бұл экономикалық және әлеуметтік тәуекелдің ең бағаланбай жүрген факторларының бірі. Жалғыз тұратын адамдар барлық мәдениет пен табыс деңгейінде төмен бақыт көрсетеді. Бірақ отбасы неғұрлым үлкен болса, бақыт та соғұрлым артады деген сөз емес. Белгілі бір деңгейден кейін қаржылық және эмоциялық қысым күшейіп, кері әсер етуі мүмкін.
Жастарға қатысты деректер тіпті күрделі. Соңғы жылдары қиын сәтте сүйенетін ешкімі жоқ екенін айтатын жастардың үлесі шамамен 40 пайызға артқан. Сонымен қатар олар өз құрдастарының жанашырлығын жиі төмен бағалайды. Айналасындағыларды суық деп ойлайды. Бұл тұйық шеңберге әкеледі. Көмек күтпеген адам байланыстан қашады. Ақырында шын мәнінде жалғыз қалады.
Бұл тек психологиялық мәселе емес. Жалғыздық депрессияның өсуімен, өнімділіктің төмендеуімен және әлеуметтік шығындардың артуымен байланысты. Ең ауыр салдары үмітсіздіктен болатын өлімдер. Оған суицид пен тәуелділіктен туындайтын өлімдер кіреді. Статистика көрсеткендей, өзара көмек жоғары қоғамдарда мұндай көрсеткіштер төмен болады.
«Әлеуметтік көңіл күй саясатқа да тікелей әсер етеді. Өміріне қанағаттанбаған адамдар жүйеге қарсы дауыс беруге бейім. Бірақ қарсылықтың бағыты сенім деңгейіне байланысты. Сенімі төмен адамдар радикалды оңшыл күштерді қолдайды. Ал сенімі жоғары адамдар солшыл баламаларға жақын болады. Яғни, қоғамның эмоциялық жағдайы саяси көріністі қалыптастырады. Ақша тақырыбына келгенде, қайырымдылықты тек доллармен өлшеу жеткіліксіз. Оны әл ауқат бірліктерімен де бағалауға болады. Әртүрлі көмектің тиімділігі ондаған, тіпті жүздеген есе айырмашылық көрсетеді. Бұл ресурстарды формалды түрде де, адамдардың бақытын шын арттыратын түрде де жұмсауға болатынын білдіреді. Ең жоғары нәтиже беретін бағыттардың бірі психикалық денсаулықты қолдау. Әсіресе табысы төмен елдерде оның әсері айқын сезіледі», дейді Диана Садуағасова.
Жалпы алғанда, бұл тұжырымдар экономикалық дамуға деген көзқарасты өзгертеді. Өндіріс пен табыстың өсуі маңызды. Бірақ тұрақты әл ауқат үшін олар жеткіліксіз. Экономика әлеуметтік шектеулерге тіреліп отыр. Сенім, байланыс және қамқорлық капитал мен еңбек сияқты нақты ресурсқа айналды. Мұны елемеген елдер жақсы макроэкономикалық көрсеткіштерге қарамастан, тұрақсыздық пен үмітсіздікке тап болуы мүмкін.
Қазіргі бақыт экономикасы қарапайым, бірақ ыңғайсыз шындықты көрсетеді. Сенімсіз байлықтың әсері әлсіреп барады. Қамқорлық, әлеуметтік байланыс және бір бірінен жақсылық күту енді мораль мәселесі емес. Бұл қоғам мен мемлекеттің тұрақтылығы туралы мәселе.
