Бас банк базалық мөлшерлемені 18% деңгейіне дейін көтерді. Бұл шешім қоғамда үлкен талқылау туғызды. Себебі базалық мөлшерлеме тек банк жүйесіне ғана емес, елдің барлық экономикасына әсер етеді. Ақшаның бағасы қымбаттаса, бизнес те, қарапайым азаматтар да оны бірден сезеді. Сарапшылардың пікірінше, бұл шешім біраз уақыттан бері күтіліп келген, деп жазады Ozgeris.info.
Мәжбүр болған...
Экономист Руслан Сұлтанов осы өзгерістің себебі мен ықпалын түсіндіріп берді. Сарапшының айтуынша, Ұлттық Банк мұндай қадамға баруға мәжбүр болған.
«Бұл шешім қатаң сипатта. Себебі инфляцияны ауыздықтау мүмкін болмай қалды. Тамыз және қыркүйек айындағы мәліметтер соны көрсетті. Экономика шектен тыс қызып кетті. Жыл басынан бері ішкі жалпы өнім 6,5 пайызға өсті. Мемлекет тарапынан көп ақша бөлінді. Ақша массасы көбейді, бірақ тауар мен қызмет саны оған ілесе алмады. Сұраныс артқан соң баға да өсе бастады. Біз соның салдарын көріп отырмыз. Қазір жылдық инфляция 12,9 пайыз, ал ай сайынғы өсім 1,1 пайызға жетті. Мұндай жағдайда екі-ақ таңдау болды: қымбат ақша немесе теңгеге деген сенімнің жоғалуы», деді Сұлтанов.
Сарапшының айтуынша, базалық мөлшерлеме – бұл тек сандар жиыны емес. Ол мемлекеттің ақшаға деген көзқарасын білдіреді. Егер ақша арзан болса, адамдар да, бизнес те оны оңды-солды жұмсай бастайды. Ал бұл инфляцияны күшейтеді. Экономиканы тең ұстау үшін ақша бағасын қымбаттату қажет болды. Бұл шешім көпшілікке жағымсыз көрінсе де, шын мәнінде, тұрақтылықты сақтаудың жалғыз жолы болды.
Руслан Сұлтанов Ұлттық Банктің бұл шешімді біраз уақыт кейін қабылдағанын да айтты.
«Маусым айында реттеуші орган ең төменгі резервтік талаптарды қайта қарады және тұтынушылық несиелеуді шектеуге тырысты. Бірақ бұл бірден нәтиже берген жоқ. Қыркүйекте банк жүйесіндегі артық өтімділік 3,5 триллион теңгеден 2 триллион теңгеге дейін азайды. Алайда инфляция одан бұрын шарықтап үлгерді. Сол кезде ғана мөлшерлемені көтеруге тура келді», деді ол.
Оның айтуынша, Ұлттық Банк біраз уақыт үміт күтті. Экономика өзі тұрақталар деп ойлады. Алайда нарықтағы жағдай басқаша дамыды. Бағалар өсті, импорт та қымбаттады. Халықтың табысы азайып, теңгеге деген сенім төмендеді. Сол себепті шұғыл шешім қабылдау қажет болды. Бұл жағдайды одан әрі соза берсе, инфляцияның бақылаудан шығу қаупі жоғары еді.
Көтермесе, не болар еді?
Сарапшы базалық мөлшерлемені көтермегенде не болатынын да түсіндірді.
«Бұл арадағы басты қауіп түрік сценарийі. Онда билік инфляция өсіп тұрса да, экономикаға ақша құюды жалғастырды. Нәтижесінде тұрақтылық бұзылды. Бізде де сондай қауіп болды. Мөлшерлемені көтеру арқылы Ұлттық Банк теңгеге деген сенімді қайтаруға тырысты. Қазір депозиттер бойынша орташа табыс 14,3 пайыз, ал инфляция 12,9 пайыз. Бұл айырмашылық өте аз. Егер банктер салымшылар үшін пайызды көтерсе, адамдардың теңгеде ақша ұстауы тиімді бола бастайды», деді сарапшы.
Экономистің пікірінше, базалық мөлшерлеме көтерілмеген жағдайда теңгелік активтер өз тартымдылығын жоғалтар еді. Адамдар қаржысын шетел валютасына аударар еді. Бұл теңгенің әлсіреуіне және бағалардың өсуіне әкелетін еді. Сол себепті Ұлттық Банк қымбат ақшаны таңдады. Бұл қиын шешім болғанымен, дұрыс шешім еді.
Сұлтанов банктер үшін де жаңа кезеңнің басталғанын атап өтті.
«Банк секторы үшін базалық мөлшерлеменің көтерілуі төбеден құйылған суық су сияқты әсер етеді. Бұған дейін банктер артық өтімділіктің арқасында оңай табыс тауып келді. Ал енді бұл жүйе өзгермек. Банктер қарыз алушыларды мұқият бағалауға, тәуекелді есептеуге үйренуі керек. Бұрынғыдай оңды-солды несие берудің уақыты өтті. Енді нақты секторды қаржыландыруға назар аудару қажет», деді ол.
Сарапшының пікірінше, бұл шешім банктерді жауапкершілікке шақырады. Бұрын олар тұтынушылық несиеден пайда тауып келді. Қазір нарық шарттары өзгеріп жатыр. Сол себепті банктер нақты жобаларды іздеуі керек. Тек жылдам табыс емес, тұрақты өсімге бағытталған жұмыс қажет.
Руслан Сұлтанов алдағы уақытта валюта нарығы басты тәуекел көзі болып қала беретінін айтты.
«Жылдың соңғы тоқсаны әдетте ең күрделі кезең. Осы уақытта бюджет қаржысы жаппай игеріледі. Импорт өседі, шетел валютасына сұраныс артады. Бұл теңге бағамына қысым түсіреді. Сондықтан жоғары базалық мөлшерлеме ұзақ сақталуы мүмкін. Тіпті жыл соңына дейін тағы да көтерілуі ғажап емес. Келер жылы Үкімет салықтарды көбейтіп, шығындарды қысқартуды жоспарлап отыр. Егер бұл саясат тұрақты болса, инфляция 2026 жылдың соңына қарай баяулай бастайды. Сол кезде ғана мөлшерлемені төмендетуге мүмкіндік туады. Әзірге қымбат ақша кезеңі жалғаса береді», деді сарапшы.
Мұнда қандай парадокс бар?
Экономист Алмас Чукин қазіргі жағдайды бейнелей отырып «Экономистер бұрын-соңды болмаған, ерекше деген сөздерді жиі қолданады. Бірақ бүгінгі өзгерістерді сипаттауға бұл терминдердің өзі жеткіліксіз. Қазір болып жатқан үдерістерді «сейсмикалық» деуге болады, өйткені бейнелеп айтқанда, аяқ астындағы жердің өзі қозғалып тұр», дейді.
Маманның айтуынша, кейінгі күндері ел назарын өзіне аударған жаңалық – Ұлттық банктің базалық мөлшерлемені бір жарым пайызға өсіріп, 18 пайыз деңгейіне жеткізу туралы шешімі. Бұл – экономика үшін айтарлықтай жоғары көрсеткіш. Чукин мұны түсіндіре отырып:
«Негізі мен жасанды интеллект, Украинадағы соғыс және Трамптың шешімдері туралы ой бөліскім келген. Бірақ кеше Ұлттық банктің базалық мөлшерлемені 18 пайызға көтергені бәрінен бұрын айтуға тұрарлық жаңалық болды. Бұрын мұнай бағасы түссе де, біз бензин бағасының өсуін ұстап қала алдық деген қалжың айтылатын. Енді соған ұқсас тағы біреуін қосуға болады – жақсы инфляция беріңіздер, сонда ұлттық валюта өсімін де аласыздар. Бұл жерде мысқыл бар, себебі өндіріс көлемі өзгермесе де, баға өскен сайын ақшалай көрсеткіштер де өседі», дейді.
Оның айтуынша, 18 пайыздық базалық мөлшерлеме – тым жоғары. Бірақ тамыз айынан бастап инфляцияның күрт өсуі де елеулі қауіп туғызды.Егер Ұлттық банк ақшаны 18 пайызбен берсе, коммерциялық банктер ең сенімді клиенттерге 22 пайызбен ғана несие ұсына алады. Ал қарапайым халыққа ипотека мен автонесие шамамен 24-25 пайызға дейін жетеді. Тұтынушылық несиелер тіпті 40 пайызға барады. Бұл жағдайда адамдар бір жилет сатып алып, келесі жылы соның ақысын костюммен төлеуге тура келеді. Мұндай жоғары мөлшерлемелер жағдайында бизнес инвестициялық өсім көрсете алмайды.
«Мұндай пайыздық мөлшерлемемен тиімді жоба табу қиын. Кәсіпкерлер тек саудамен айналысып, тауар әкеліп, үстінен пайыз қосып, тез сатуға тырысады. Егер үш айда айналым жасап үлгерсе, банкке төлейтін пайыз шамамен 8 болады. Бұл өте агрессивті тежеу саясаты, ол ең алдымен сұранысты басады. Әсіресе құрылыс саласы бірінші зардап шегеді, ал оның артынан жиһаз, жөндеу және басқа да қызметтермен айналысатын шағын және орта бизнес тоқырайды. Мұндай жағдайда пайыздық мөлшерлеменің төмендеуі жақын арада болмайды, тіпті тағы да көтерілуі мүмкін», дейді Чукин.
Оның пікірінше, мұндай шешімдер коммерциялық несиелер мен жеке бизнестің дамуын шектейді, халықтың төлем қабілетіне де теріс әсер етеді.
«Мұндай ащы дәрілердің тағы бір зияны – инфляцияның өзін-өзі реттеу механизмі бұзылады. Теория бойынша, бағаның өсуі өндіріс үшін сигнал береді: сұраныс бар, яғни өнім көлемін арттыру қажет. Сол кезде сұраныс пен ұсыныс теңесіп, баға тұрақтанады. Сонымен қатар баға өскен сайын сұраныс өздігінен азайып, инфляция біртіндеп басылады. Ал шын мәнінде, біздің кәсіпкерлерге өндіріс арттырғаннан гөрі бағаны көтеріп, маржаны ұлғайтып, сол көлемде отыра берген жеңіл», дейді экономист.
Ал Үкімет мүлде басқа бағытты таңдаған. Ұлттық қордан қаржы алу азайған соң, олар енді қаражатты қарыз нарығынан іздеуге кірісті. Мемлекеттік инвестициялық бағдарлама 8 триллион теңгені құрайды. Бұл соманы «Бәйтерек» холдингі арқылы жүзеге асыру жоспарланып отыр. Холдингке 1 триллион теңге қосымша капитал ретінде беріледі, ал ол қалған 7 триллион теңгені нарықтан тартады. Бірақ мұндай қаражат табылғанның өзінде оның құны қандай болмақ? Нарықта да ақша 21-22 пайызбен беріледі. Бұл жағдайда жеке сектордағы несие ресурстары мемлекеттік жобаларға кетеді. Ал осындай пайызбен өзін ақтайтын жоба табу өте қиын. Себебі 22 пайызбен алынған қарыз 3,5 жылда екі еселенеді.
Экономистің айтуынша, мемлекеттік инвестициялар көбіне тұтыну нарығындағы сұранысты теңестіруге көмектеспейді.
«Мемлекет әдетте өндіріске бағытталған, индустриялық мәні бар жобаларды жақсы көреді. Бірақ мұндай жобалар көбіне жаңа құрылыс, іргетас, қабырға мен шатыр тұрғызумен шектеледі. Кейін ол жерде нақты өндіріс бола ма, тауар өтімді бола ма – белгісіз. Дегенмен құрылысқа жұмсалған қаржы бір бөлігі жалақы мен салықтар арқылы нарыққа қайтады, ал екінші бөлігі импорттық жабдықтар арқылы валюталық қысым жасайды», дейді Чукин.
Ол сондай-ақ инфляция мен базалық мөлшерлеме арасындағы өзара байланысты мысалмен түсіндіреді.
«Пандемиядан кейінгі инфляциялық соққы кезінде мөлшерлеме өсті, ал кейін инфляция бәсеңдеп, төмендей бастады. Ұлттық банк те мөлшерлемені азайта бастады. Бірақ өткен жылдың күзінен бастап бұл байланыс бұзылды, инфляция қайта көтерілді. Банктің қазіргі реакциясы кештеу сияқты, мүмкін олар жазда-ақ сәл тежегенде жағдай басқаша болар ма еді. Әйтеуір біреу газды басып, ал екіншісі тежегішке кеш басқан сияқты», дейді ол.
Сарапшы тағы бір маңызды жайтқа назар аударады. Біздің инфляцияны теңге бағамы арқылы болжауға болады. Доллар қайда – инфляция сонда. Немесе керісінше, инфляция қайда – доллар да сол бағытта. Ақша дегеніміз инфляцияның айнасы, тек бірінде тез, бірінде баяу көрініс табады. Теңге біздің өз ақшамыз, бірақ доллар да ішінара біздің экономикалық шындығымыздың бөлігі.
