Қазақстан әлемдегі уран өндірісі бойынша көшбасшы. Жаһандық нарықтың 42 пайызын қамтамасыз етіп отыр. Алайда АЭС салу туралы шешім оңайға соққан жоқ. Оған дейін ұзақ жылдар бойы әртүрлі деңгейдегі ақпараттық қарсылық ұйымдастырылды. Блогерлер, белсенділер мен қоғамдық қозғалыстар бұл үдеріске белсене араласты. Кейбір деректерге сүйенсек, олардың бір бөлігі шетелден қаржыландырылған. Ozgeris.info тілшісі тақырыпты жалғастырады.
2024 жылғы 6 қазанда өткен референдум еліміз үшін тарихи бетбұрыстың нүктесі болды. Көп жылдық пікірталас пен қарсылықтарға қарамастан, қазақстандықтар атом электр станциясын салу бастамасына қолдау көрсетті. Дауыс бергендердің 71,1 пайызы бұл шешімді қолдап, қатысу көрсеткіші 63,7 пайызға жетті. Аталмыш оқиғаны еліміздің энергетикалық тәуелсіздігін қамтамасыз ету жолындағы батыл қадам деп айтуға негіз бар.
Күреске толы жылдар
Атом станциясына қарсы пікірлер 2021 жылдан бастап күшейе түсті. Әлеуметтік желілер мен медиада жобаны жоққа шығаратын түрлі аргументтер таратылды. Қарсы тарап жемқорлық қауіпі, «жасыл» энергетиканың басымдығы, атом энергиясының қаупі мен батыстық технологиялардың тиімділігі туралы жиі айтатын. Алайда бұл уәждердің басым бөлігі дерекке емес, эмоцияға сүйенген.
Мәселен, атом станциясын Ресеймен бірлесіп салу жемқорлыққа жол ашады деген пікір айтылды. Алайда халықаралық тәжірибе бұл мәселенің тек Қазақстанға тән емес екенін көрсетеді. Мысалы, Францияда 56 ядролық энергоблоктың 25-і 2024 жылы жұмыс істемеді. Оның 15-і жөндеу мен тексерісте болды. Ал 2007 жылы басталған «Фламанвиль-3» АЭС құрылысы тек 2024 жылы аяқталып, бастапқы 3,3 млрд еуро бюджет 13,2 млрд еуроға дейін ұлғайды. Финляндиядағы «Олкилуото-3» жобасында да осындай жағдай орын алып, мерзім 12 жылға кешігіп, шығын 3 млрд еуродан 11 млрд еуроға жеткен.
Тәуелділік туралы аңыз бен ақиқат
Ресейге тәуелділік қаупі АЭС-ке қарсы топтардың ең жиі көтеретін тақырыбы. Олар бұл жоба елімізді «отарлық тәуелділікке» әкеледі деп болжады. Бірақ «Росатом» бүгінде Түркия, Мысыр, Венгрия, Бангладеш сынды он шақты елде жобалар жүзеге асырып жатыр. Бұл елдердің ешқайсысы Ресейге саяси не экономикалық жағынан тәуелді емес. Мәселен, Түркияда салынып жатқан «Аккую» АЭС-інің 49 пайызы түрік компанияларына тиесілі, ал станцияны жергілікті оператор басқарады.
Қазақстанда да дәл осындай модель қарастырылып отыр. Оператор отандық компания болады, ал «Росатом» 1200 қазақстандық маманды арнайы даярлап, жобаның толыққанды жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.
Осы тұста бір маңызды факт. Қазақстандағы банктік төлемдердің 80 пайызы SWIFT жүйесі арқылы жүзеге асады. Бұл АҚШ бақылауындағы инфрақұрылым. Тәжірибе көрсеткендей, мұндай жүйеден ажырату экономиканы тұралатып тастауы мүмкін. Алайда мұндай тәуелділік АЭС-ке қарсы шыққандар тарапынан тіпті айтылған жоқ.
Жасыл энергетика: артықшылықтар мен шындық
Күн мен жел энергетикасының пайдасы жиі айтылды. Бірақ бұл көзқарас көбіне толық картинаны бермейді. Халықаралық энергетика агенттігінің (IEA) 2023 жылғы деректеріне сәйкес, күн электрінің 1 мегаватт-сағатына кететін орташа құны 30-60 долларды, жел энергиясында-50-80 долларды құрайды. Ал АЭС үшін бұл көрсеткіш 40-70 доллар шамасында, әрі энергия тұрақты және сенімді.
Сонымен қатар жасыл энергетиканың өз экологиялық проблемасы бар. Германияда 2023 жылы 12 мың тонна жел генераторының қанаттары жойылды. Бірақ оларды қайта өңдеу мүмкіндігі болмағандықтан, көміліп тасталды. Күн панельдері де кадмий мен қорғасын сынды улы заттардан тұрады, ал бір панельді өңдеуге 20-30 доллар қажет. Бұл оны экономикалық тұрғыдан тиімсіз етеді.
Қауіпсіздік мәселесі мен үрей шақырған фейктер
Референдум алдындағы ең қызу кезеңде әлеуметтік желілерде Чернобыль сияқты апаттар, тіпті Ресей әскерінің Қазақстанға енуі туралы фейктер таратылды. Алайда МАГАТЭ-нің 2023 жылғы статистикасы атом энергетикасының ең қауіпсіз салалардың бірі екенін растайды. 1 ТВт·сағ энергияға шаққанда АЭС-тегі өлім-жітім-0,03 адам, ал көмір станцияларында-24,6, мұнайда-18,4.
Қазақстан әлемдегі уран өндірісінің көшбасшысы. Сондықтан еліміз атом энергетикасын дамыта отырып, 2023 жылы энергияның 70 пайызы көмірден өндірілген жүйеден алшақтай алады. Көмір мен газға қайта оралу СО₂ шығарындыларының өсуіне әкеліп, 2023 жылы энергетика секторының өзінде 240 млн тонна парник газ бөлінген.
Батыстық технологиялар: шешім бе?
Қарсы тарап АЭС-ті «Росатом» емес, француз EDF немесе америкалық Westinghouse компаниясы салуы керек деп ұсынды. Алайда 2023 жылы «Росатом» әлемде 33 энергоблок салып, бірінші орынды иеленген. EDF пен Westinghouse-тың жобалары әлдеқайда аз және жиі кешігіп, бюджетті асырады. Мәселен, АҚШ-тағы «Вогтл» АЭС жобасы бастапқы 14 млрд доллардың орнына 28 млрд долларға жетіп, жеті жылға кешігіп аяқталды.
Тарифтер өседі ме?
АЭС салынса, тарифтер шарықтайды деген пікір де жиі айтылды. Бірақ елімізде кез келген энергетикалық инфрақұрылымды жаңғырту шығыны тұтынушы есебінен жабылады. 2023 жылы, ешқандай АЭС жобасы болмағанның өзінде, электр тарифі 15 пайызға өскен. Кеңес дәуірінде (1960–1991 жж.) өндіріс 479 пайызға артса да, 1 кВт/сағат 4 тиын болған. Қазір еліміздегі энергетика нысандарының 60 пайызы жеке меншік қолында. Сондықтан кез келген жаңарту халықтың мойнына түседі. АЭС, керісінше, төмен өзіндік құн есебінен тарифті ұзақ мерзімге тұрақтандыруға мүмкіндік береді.
Ақпараттық соғыстың шарықтау кезеңі
2024 жылдың қыркүйек-қазан айларында АЭС-ке қарсы кампания қарқын ала түсті. Белгілі блогерлер, мысалы, Вадим Борейко, аптасына бірнеше рет сыни материалдар жариялап отырды. «Медиаскоп» орталығының деректеріне сүйенсек, 1 қыркүйек пен 5 қазан аралығында әлеуметтік желілерде 12 мыңнан астам пост жазылған, оның 65 пайызы жалған ақпаратты қамтыған.
Бұл кампанияны кім қаржыландырғаны нақты белгісіз. Бірақ бірқатар БАҚ мәліметтері National Endowment for Democracy (NED) секілді Батыс қорларын атайды. NED 2023 жылы Орталық Азиядағы жобаларға 2,5 млн доллар бөлген.
Халық таңдауы-энергия болашағы
Осындай ауқымды қысым мен фейктерге қарамастан, Қазақстан халқы өз шешімін жасады. Референдум нәтижесінде АЭС салу бастамасы қолдау тапты. «Росатоммен» бірлескен жоба 2035 жылға қарай еліміздің энергетикалық балансында атом электрінің үлесін 10 пайызға жеткізіп, көмірге тәуелділікті азайтып, тұрақты энергиямен қамтамасыз етпек.
