Халықаралық зерттеулер Орталық Азия елдерінде жұмыссыздық етек жайып бара жатқанын жазады. Яғни миллиондаған жұмыс орындары жойылу алдында тұр. Ozgeris.info тілшісі тақырыпты жалғастырады.
XXI ғасыр әлемдік еңбек нарығын түбегейлі өзгертуде
Атап айтқанда, цифрландыру, автоматтандыру және экономиканың құрылымдық өзгеруі елеулі әсер етіп жатыр. Әсіресе, ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп салаларындағы дәстүрлі мамандықтар жойылу алдында тұр.
Ауыл шаруашылығы еліміз үшін ұзақ уақыт бойы экономиканың негізгі саласы болып келді. 2022 жылы ауыл шаруашылығы елдің жалпы ішкі өнімінің (ЖІӨ) 25,1%-ын құраған. Алайда аграрлық секторда жұмыспен қамтылған халық саны жылдан-жылға азайып келеді. Қазақстанда 2020 жылдан бастап ауыл шаруашылығын цифрландыру бағдарламасы жүзеге асырылуда. 2025 жылға қарай фермерлік шаруашылықтардың 30%-ын цифрландыру жоспарланған. Салдарынан ауылдық жерлердегі дәстүрлі мамандықтар қысқарып жатыр.
Технологиялық прогресс те әсер етуде. Автоматтандырылған басқару жүйелері, дрондар, GPS навигациясы және роботтандырылған техникалар жыл сайын белсенді енгізіліп жатыр. Мысалы, егіс алқаптарын бақылау үшін дрондар және дәлме-дәл егіншілік жүйелерін қолданатын фермерлік шаруашылықтар саны артып келеді. Нәтижесінде тракторшы, комбайншы, сауыншы сияқты дәстүрлі мамандықтарға деген сұранысты азайтты. Сонымен қатар, Қазақстан 2022 жылы тау-кен өнеркәсібіне инвестицияны 46%-ға арттырды. Сондай-ақ осы салада шикізатты тасымалдау мен өңдеудің автоматтандырылған жүйелері енгізілді. Мұндай технологиялар станок операторы, конвейер құрастырушысы, шахта жұмысшысы сияқты мамандықтардың қысқаруына әсер етуде.
Өнеркәсіп саласында да цифрландыру үдерісі қарқын алуда. Өнеркәсіптің ЖІӨ-дегі үлесі 2022 жылы 16,7% болды. Автоматтандыру және роботтандыру қол еңбегіне деген сұранысты азайтуда. Бұл әсіресе тау-кен және шикізат салаларында айқын көрінеді. Соңғы жылдары Қазақстанда өнеркәсіптік кәсіпорындарда автоматтандырылған өндіріс желілері мен цифрлық басқару жүйелері енгізіле бастады.
Жастар оңай әрі табысты жұмысты таңдайды
Демографиялық факторлар да еңбек нарығына елеулі әсерін тигізуде. Қазақстанда жастар саны айтарлықтай көп, халықтың 50%-дан астамы 30 жасқа дейінгі азаматтар. Қалаларда тұратын жастар ауыл шаруашылығында немесе дәстүрлі өнеркәсіп салаларында емес, қызмет көрсету және IT секторында жұмыс істегісі келеді. Ауыл шаруашылығы жастар үшін тартымды емес, себебі ауылдық жерлердегі жұмыс ауыр, жалақы төмен және әлеуметтік инфрақұрылым нашар дамыған. Қазақстанда 2022 жылы ауыл шаруашылығындағы орташа жалақы елдегі орташа деңгейден айтарлықтай төмен болған.
Қызмет көрсету экономикасы да қарқынды дамуда. 2022 жылы аталмыш сектор елдің ЖІӨ-нің 41,5%-ын құрады. Қызмет көрсету саласы үлесінің өсуі ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіптің экономикадағы рөлін төмендетіп, жұмыс орындарының құрылымын өзгертуде. Сонымен қатар, жаһандық бәсекелестік Қазақстанды өнімділікті арттыруға итермелеп отыр. Яғни өнім көлемін көбейту үшін жұмыс күшін ұлғайтудан гөрі, жаңа технологияларды енгізуге басымдық беріліп отыр.
Ауыл шаруашылығында жұмыс орындарының азаюы ауылдық жерлердегі халықтың тұрмыс сапасына теріс әсер етуде. 2020 жылы ауыл тұрғындарының 25%-ы кедейлік шегінен төмен өмір сүрген, бұл қалалардағы көрсеткіштен екі есе жоғары. Өнеркәсіпте де автоматтандыру салдарынан төмен білікті жұмысшылар арасында жұмыссыздық өсіп отыр. 2021 жылы Қазақстанда өнеркәсіп жұмысшылары арасындағы жұмыссыздық деңгейі 5,8% болды, бұл елдегі орташа жұмыссыздық деңгейінен (4,9%) жоғары көрсеткіш.
Десе де, ауыл шаруашылығын цифрландыруды халықаралық ұйымдар қолдап отыр. 2020 жылы Қазақстанда Орталық Азия елдерінің ауыл шаруашылығы министрлері бас қосып, цифрлық технологияларды енгізу стратегиясын қабылдады. 2023 жылға қарай фермерлік шаруашылықтардың 10%-ы өндірісті басқаруға арналған цифрлық платформаларды қолдана бастады. Дегенмен, Қазақстанда да технологияларға қолжетімділік біркелкі емес. Жабдық қымбат, ал кейбір ауылдық жерлерде инфрақұрылым жеткіліксіз.
Білім беру жүйесі аталмыш өзгерістерге ақырындап бейімделуде. Цифрлық ауыл шаруашылығы бойынша мамандар даярлайтын орталықтар ашылуда. Алайда оқу бағдарламалары мен білім беру инфрақұрылымын жаңарту үдерісі әлі жеткіліксіз. Бұл кадр тапшылығы мәселесін күшейтуде.
Ауылдық аймақтарды қолдау үшін 2022 жылы 100 миллиард теңге бөлінген. Бірақ бұл қаражат ауылдағы жүйелі проблемаларды толық шешуге жеткіліксіз. Ауылдық жерлердегі өмір сүру сапасын арттыру, инфрақұрылымды жаңарту және жаңа жұмыс орындарын ашу үшін қосымша шаралар қажет.
Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп саласындағы өзгерістер шетелдік серіктестермен тығыз байланысты. Ресей Қазақстанға ауыл шаруашылығы техникасын экспорттауды ұлғайтып отыр. 2022 жылы Ресей Қазақстан мен Өзбекстанға 1,2 миллиард доллардың ауыл шаруашылығы техникасын жеткізді. Қытай да Қазақстанның аграрлық секторына белсенді инвестиция салуда және технологиялар ұсынуда. Алайда шетелдік технологияға тәуелділік белгілі бір тәуекелдерге әкеледі. Жабдықтың қымбаттығы мен кейбір технологиялардың жергілікті жағдайларға бейімделмеуі қиындықтар туындатуы мүмкін.
Көрші елдерде де жағдай қиын
Қазақстанға ұқсас жағдай Орталық Азияның басқа елдерінде де байқалады. Мысалы, Өзбекстанда ауыл шаруашылығының ЖІӨ-дегі үлесі 2017 жылы 19,2%-ға дейін төмендеген, Тәжікстанда — 18,9%, ал Ауғанстанда ауыл шаруашылығы халықтың 60%-ын жұмыспен қамтып отыр, бірақ өнімділігі төмен. Өнеркәсіп саласында Ресейде 2022 жылы ЖІӨ-нің 26,7%-ын, Тәжікстанда — 21,9%-ын құраған. Ресейде автоматтандыру мен роботтандыру өте жоғары деңгейде. Мысалы, 2020 жылы Ресейде 13 500 өнеркәсіптік робот орнатылған, 2019 жылмен салыстырғанда 20% көп. Қазақстан мен Өзбекстанда цифрлық технологияларды енгізу қарқынды жүріп жатқанымен, Тәжікстан мен Қырғызстан баяу дамып келеді.
Қазақстан мен Орталық Азия елдерінде ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіптегі дәстүрлі мамандықтардың жоғалуы жылдан жылға өзекті болып келеді. Және үдерісті тоқтату мүмкін емес. Қазақстан цифрландыру мен кадрларды қайта даярлау бойынша аймақта көш бастап келеді, алайда ел ішінде де, аймақ бойынша да дамудың теңсіздігі сақталып отыр. Орталық Азияда инфрақұрылымның әлсіздігі мен шетелдік технологияларға тәуелділік бұл әлеуетті толық пайдалануға кедергі болуда. Сарапшылардың пікірінше, Қазақстанға білім беру, инфрақұрылым және әлеуметтік бағдарламаларға инвестиция салуды күшейту керек, сонымен қатар Ресей және басқа да серіктестермен ынтымақтастықты дамытуды қолға алу керек. Осындай кешенді тәсіл ғана әлеуметтік қиындықтардың алдын алып, тұрақты дамуға жол аша алады.
