Қазақстан тәуелсіздік алған алғашқы жылдары елде қандай шешімдер қабылданса да, олардың барлығы бір мезетте әсер берген жоқ. Қоғам жаңа жүйеге бейімделуге тырысты, ал экономика сыртқы және ішкі қысымдардың арасында тұрақ таба алмады. Сол кезеңдегі қадамдардың салдары әлі күнге дейін сезіледі. EconomyKZ-тің сарапшысы, экономист Ерлан Кәрімов осы кезеңді қайта қарап, сол жылдары жіберілген қателіктерді жан-жақты түсіндірді, деп жазады Ozgeris.info.
Сол уақыттағы ең үлкен және ең ауыр қателіктің бірі рубль аймағынан шығуды тым кешіктіру болды. Бұл кешігудің салдары елдің ақша айналымына ғана емес, бүкіл қаржы жүйесіне әсер етті. Қазақстан сол жылдары Мәскеуге қатты тәуелді болды, тіпті рубльді сақтап қалу туралы бастаманы өзіміз көтергеніміз кейін белгілі болды, бірақ Ресей ол ұсынысты қабылдамады. Соның салдарынан біз кеңестік валютадан бас тартуды ең соңғы болып жүзеге асырдық.
«Еліміз өз монетарлық саясатын басқару мүмкіндігінен уақытша айырылды. Сол уақытта шаруашылық байланыстар үзілді, ұлттық стратегия болмады, ал бұл гиперинфляцияның өршуіне жол ашты. 1992 жылы азық-түлік отыз есеге қымбаттады, 1993 жылы тағы жиырма үш есеге көтерілді, ал 1994 жылы инфляция мың үш жүз пайызға жақындады. Халықтың қолындағы қаржы күн сайын құнсызданды, жинаған ақшасының еш мәні қалмады. Адамдар амалсыз тауарды тауарға айырбастауға көшті. Банк жүйесі де әлсіз болды. Жүздеген коммерциялық банк жұмыс істеді, бірақ оларды бақылайтын нақты тәртіп болмағандықтан, банктер халықтың қаржысын тиімсіз пайдаланып, жиі банкротқа ұшырады. Бұл жағдай қаржы жүйесіне деген сенімді қатты әлсіретті, экономикаға тұрақсыздық әкелді, ал елдің ұзақ мерзімді дамуы үшін үлкен кедергі болды», дейді экономист.
Бұл кезеңде ел экономикалық дағдарыстың ортасында отырды. Жаңа мемлекеттік құрылым әлі орнықпаған, реттеу құралдары жетілмеген, ал сыртқы орта күрделі болды. Мемлекет үшін әлеуметтік тұрақтылықты сақтап қалу да оңай болған жоқ. Әр шешімнің салмағы ауыр еді және оның дұрыс не бұрыс екені тек бірнеше жыл өткеннен кейін белгілі болды. Сол себепті экономикалық саясаттың алғашқы қадамдары бірден нәтиже бермей, едәуір уақыт өткен соң өз салдарын көрсетті.
Жекешелендіру де сол кезеңдегі ең даулы әрі ауыр реформалардың бірі болды. Оның мақсаты нарықтық экономика қалыптастыру деп түсіндірілгенімен, іс жүзінде ол әділ процесс болған жоқ. Купондық жекешелендіру халыққа пайдалы болады деп айтылды, бірақ шын мәнінде активтерді жаппай иеленудің жаңа жолына айналды. Меншік әділ бөлінбеді, тиімді меншік иелері қалыптасудың орнына активтер шенеуніктер мен делдалдардың қолына шоғырланды.
«Көптеген өндірістік нысандар арзан бағамен сатып алынды, кейін оларды шетелде бірнеше есе жоғары бағаға өткізіп, үлкен пайда тапқандар болды. Ал қарапайым халық ештеңе ұтпады. Жемқорлық күшейді, көлеңкелі экономиканың үлесі ресми түрде отыз пайызға дейін көтерілді. Бұл реформалар бәсекелестік қалыптастырудың орнына қоғамның мемлекетке деген сенімін әлсіретті. Халық “реформа” сөзінің өзінен қорқатын жағдайға жетті. Әлеуметтік теңсіздік күшейіп, бай мен кедейдің арасындағы алшақтық тереңдеп кетті. Жекешелендірудің дұрыс жоспарланбауы елдің экономикалық құрылымына ұзақ мерзімді зиян келтірді», дейді сарапшы.
Жекешелендіруден кейін көптеген салалар әлсіреп қалды. Кәсіпорындардың жабылуы жұмыспен қамту деңгейіне әсер етті. Өндіріс тоқтап, кей өңірлерде халық көшуге мәжбүр болды. Ел жаңа жүйеге жылдам өтеміз деп ойлағанымен, оның артында үлкен әлеуметтік ауыртпалық тұрғанын уақыт көрсетті.
«Материалдық активтердің бақылаусыз кетуі де сол жылдардың ең үлкен мәселелерінің бірі болды. Ол кезеңде әскери техника, өндірістік құрал-жабдықтар және басқа да құнды активтер түрлі жолмен сыртқа шығарылды. Бұл елдің өндірістік мүмкіндігін әлсіретті, отандық өнеркәсіптің қайта аяққа тұруын қиындатты. Бұған қоса бұрынғы одақтас республикалар сыртқы қарыздар мен активтерді Ресейге тапсыру туралы келісімге келді. Ресей тоқсан жеті миллиард доллар мемлекеттік қарыздың алпыс үш миллиардын өз мойнына алды, ал оның есесіне КСРО-ның шетелдердегі барлық активтерін, сондай-ақ басқа елдердің берешектерін иеленді. Бұл жүз елу миллиард доллар шамасындағы талап ету құқығы еді. Қазақстан бұл келісімнен ешқандай пайда көрмеді. Нәтижесінде ел көптеген маңызды активтен айырылып, экономиканың материалдық базасы әлсіреді. Бұл жағдай елдің өзінің өндірістік салаларын қайта жандандыруын ұзақ уақытқа кешеуілдетті», дейді Е. Кәрімов.
Бұл кезеңнен кейін Қазақстанда жаңа экономикалық модельді қалыптастыру үшін көп жыл қажет болды. Материалдық активтердің жоғалуы тек экономикаға емес, ұлттық қауіпсіздікке де әсер етті. Ел ішіндегі өндіріс әлсіреген сайын импортқа тәуелділік артты. Тек бірнеше онжылдық өткенде ғана жағдай реттеле бастады.
Экономистің пікірінше, осы қателіктерді қайталамау үшін ел ұзақ мерзімді жоспарлауға, бірізді реформаға және нақты жауапкершілікке сүйенуі керек. Әр шешімнің артында нақты тұлға тұруы тиіс. Жауапкершілік саяси ғана емес, құқықтық деңгейде де бекітілгенде ғана қоғам реформаны әділ деп қабылдайды. Сонымен бірге макроэкономикалық тұрақтылық халықтың әлеуметтік қорғалуымен қатар жүруі қажет. Сарапшы өңірлердің өз экономикасын дамытуға мүмкіндік алғаны дұрыс екенін айтады. Орталықтандырудың күшеюі жергілікті бастаманың бәсеңдеуіне әсер етті. Ал жергілікті деңгейдегі ынта артпайынша елдің экономикалық күшін толық пайдалану мүмкін емес.
