Бағалардың өсуі шілде айынан басталады. Қазақстандықтар азық-түлікті бүгінгіден де қымбатқа сатып алатын уақыт туды. Ет, сүт, қызылша, қант және Ресейден әкелінетін май сияқты негізгі өнімдер айтарлықтай қымбаттайды. Одан бөлек 1 шілдеден бастап елде бірқатар өзгерістер орын алады. Ozgeris.info тілшісі тақырыпты жалғастырады.
Негізгі азық-түлік түрлері қымбаттайды
Ресейлік экспорттаушылар қауымдастығының болжамы бойынша, бұл тауарлардың бағасы кемінде 15 пайызға өседі. Мамандар мұндай өсімнің себебі ретінде Ресей ішіндегі жоғары инфляция мен рубльдің теңгеге шаққандағы нығаюын атап отыр.
Алайда қазақстандық сарапшылар басқа көзқарасты ұстанады. Олар бағаның өсуі ең алдымен валюта бағамының өзгеруіне байланысты деп есептейді. Қазақстанда тек азық-түлік қана емес, ақылы қызметтер де қымбаттап жатыр. Экономистердің айтуынша, 2024 жылдың желтоқсанымен салыстырғанда рубльдің теңгеге шаққандағы бағамы шамамен 30 пайызға артқан. Бұл Ресейден рубльмен сатып алынатын барлық тауардың автоматты түрде қымбаттауына алып келіп отыр. Себебі есеп айырысу рубльмен жүргізіледі, ал теңгенің әлсіреуі салдарынан әр рубльге 30 пайыз артық төлеуге тура келеді.
Қазақстан қаржыгерлер қауымдастығының мәліметінше, былтыр Ресейден азық-түлік импорты 13 пайызға өсіп, 546 миллион доллардан асқан. Сарапшылардың ескертуінше, теңге бағамының тұрақсыздығы алдағы уақытта да елдегі инфляция деңгейіне теріс әсер ете бермек.
Сауда министрлігінің хабарлауынша, 1 шілдеден бастап ұн, май және кейбір алкогольдік өнімдердің бағасы көтеріледі. Бұған дейін хабарланғандай, жұмсақ бидай мен спельта ұнының бағасы шамамен 45 пайызға өседі. Жаңа шекті баға 139,81 теңге (бұрынғы-96,65 теңге). Салдарынан мен өзге де наубайханалық өнімдердің бағасына да әсер ететіні анық.
Күнбағыс майының бағасы бірден 61,2 пайызға өсіп, бір келісі 594,04 теңге болады. Ашытқы да қымбаттайды, алайда нақты сандар әзірге жарияланған жоқ.
Коньяктың бағасы 21,5 пайызға өсіп, литрі 3282,97 теңге болады. Арақ 6,4 пайызға қымбаттап, литрі 1136,16 теңге болады.
Digital Business сарапшыларының мәліметінше, 1 шілдеден бастап темекі өнімдері де қымбаттайды. 2025 жылдың соңына дейін бөлшек бағасы 920 теңге болады. 2026 жылдың 1 қаңтарынан бастап бір қорап темекінің бағасы 970 теңгеге жетеді. Қазір бекітілген ең төменгі баға-870 теңге
Коммуналдық қызметтер тарифі де өседі
1 шілдеден бастап еліміз бойынша монополистердің қызметтеріне жаңа тарифтер күшіне енеді. Жылу, су, жарық пен кәріз жүйесі үшін халық бұрынғыдан көп төлейтін болады.
Алматыда халық үшін жылу 20 пайызға қымбаттап, 7007 теңге болады (гигакалорияға). Бизнестің шығыны 30 пайызға артып, 16 731,57 теңгеге жетеді. Бюджеттік мекемелер үшін 36 пайызға өседі. Бұл жөнінде «Алматы жылу желілері» компаниясы хабарлады.
Олардың айтуынша, жылу желілерінің тозу деңгейі 60 пайызға жуық. «Тарифті инвестицияға айырбастау» мемлекеттік саясаты аясында жиналған қаражат жөндеу жұмыстарына жұмсалады.
Алматылықтар үшін бір текше метр су 55 теңге 2 тиын, ал кәріз үшін-32 теңге 74 тиын болады.
«Сумен жабдықтау және су бұру саласында халық үшін өсім 15 пайызды құрайды. Бір бөлмелі пәтер үшін орташа төлем 1000 теңге, екі бөлмелі үшін шамамен 1800 теңге, ал үш бөлмелі пәтер үшін 2400 теңге болады»,- дейді комитет департаментінің жетекшісі Әсел Буденеева.
Елордада сәуір айында жылу тасымалы тарифін 30 пайызға көтеру ұсынылған болатын. Бірақ қазіргі уақытта тарифтер әлі бекітілмеген, келесі аптада шешіледі. Алайда ауыз су тарифі бекітілді: халық үшін баға 48,46 теңгеден 58,15 теңгеге дейін өседі. Бюджеттік мекемелер үшін-242,46 теңге.
Ақмолада да шілдеден бастап коммуналдық қызметтер қымбаттайды. Сарапшылар мұны желілердің тозуымен түсіндіреді. Электрмен қамту-70%, сумен қамту-50%, кәріз жүйесі-60%, жылумен қамту-55%. Облыста жеті кәсіпорын тарифтерді көтереді.
«Көкшетау қаласындағы негізгі субъект канализация үшін 15 теңгеге өсім ұсынды. Ал “Атбасар су” кәсіпорны судың өзін 21 пайызға көтермек»,-дейді комитет департаментінің жетекшісі Думан Қалибеков.
«Бурабай су арнасы» мен «Ерейментау су арнасы» мекемелерінде канализация тарифі тиісінше 31 және 20 теңгеге өседі.
Электр энергиясы да шарықтамақ. «Есілгормхоз»-695 теңгеге қымбаттатады, ал «Көкшетау Энерго»-бар болғаны 0,74 теңге. «Степногорск Теплотранзит» тұтынушылары үшін өсім 604 теңге болады.
Сарапшылардың айтуынша, қосымша инвестиция есебінен желілердің тозуы биыл орта есеппен 2 пайызға төмендейді. Проблемалар шешілген соң тарифтер төмендеуі мүмкін.
Ақтөбеде қоқыс шығару екі есе қымбаттайды. Көпқабатты үй тұрғындары 1 шілдеден бастап қоқыс шығару үшін 180 теңгенің орнына 417 теңге, ал жеке сектор тұрғындары 450 теңге төлейді. Қала аумағын тазартатын үш компания бұл өсімді келесідей түсіндіреді: қызметкерлер жалақысын көтеру, жанармай бағасының өсуі және арнайы техниканы жаңарту.
Коммуналдық қызмет көрсетушілердің айтуынша, тек 40% абонент қана бұл қызмет үшін тұрақты түрде төлейді.
Электр энергиясы мен су
Электр жарығы 21 пайызға қымбаттап, 8,8 теңге (1 кВт үшін) болады. Ыстық және салқын су-23%, кәріз қызметі-14 пайызға өседі. Монополистердің мәлімдеуінше, бағаны көтеру арқылы олар желілерді жөндеп, қызметкерлерге жалақыны арттыруды көздеп отыр. Қазіргі таңда желілердің тозу деңгейі -75%.
ШҚО бойынша жылу, жарық, су және кәріз тарифтері орта есеппен 10 пайызға қымбаттайды. Облыстық табиғи монополияларды реттеу департаментінің мәліметінше, барлық коммуналдық кәсіпорындар желілер мен жабдықтардың тозу деңгейі бойынша «қызыл» және «сары» аймақтарда тұр.
Газға шекті бағалар енгізіледі
2025 жылдың 1 шілдесінен бастап Қазақстанда ішкі нарыққа арналған тауарлық газдың көтерме сатуына жаңа шекті бағалар күшіне енеді. Бұл шешім ірі коммерциялық кәсіпорындарға, электр энергиясын өндірушілерге және цифрлық майнинг саласына әсер етпек. Жаңа тарифтер 2026 жылдың 30 маусымына дейін өзекті болады.
Қаулыға сәйкес, ең жоғары газ бағасы Алматы қаласы мен Алматы облысында белгіленген-1000 текше метр үшін 76 686 теңге. Шымкент пен Түркістан облысында бұл көрсеткіш 71 122 теңгені құрайды. Ең арзан газ Шығыс Қазақстан облысында болады-1000 текше метр үшін 13 000 теңгеден сәл ғана асады.
Бұған дейін Энергетика министрлігі криптофермаларға арналған тарифтер ірі коммерциялық тұтынушыларға арналған бағамен есептелетінін мәлімдеген болатын. Бұл ретте негізге Қазақстан мен Қытай шекарасындағы экспорттық газ бағасы алынады. Алдын ала есептеулер бойынша, криптовалюта өндірушілер, ірі өндірістік кәсіпорындар және энергия өндіруші мекемелер жыл сайын 2 миллиард текше метрден астам газ тұтынуы мүмкін.
Автогаз бағасы да өсіп жатыр
Сонымен қатар, автогаздың да бағасы өсуде. Мысалы, Шымкентте литрі 105 теңгеге дейін жеткен. Сарапшылар қазіргі таңда бизнеске арналған тарифтер шығынды жаба алмайтынын айтады. Бұрын бұл шығындар экспорт есебінен ішінара өтелетін, алайда ішкі тұтыну артқан сайын экспорт пен транзит көлемі азаюда. Бұл Қазақстанның өз-өзін газбен қамтамасыз ете алмайтынын көрсетіп отыр. Ал болашақта жағдайдың одан әрі нашарлау қаупі бар.
Сарапшылардың пікірінше, соңғы екі жылда шамамен 33 пайыздық кезең-кезеңімен көтерілген тарифтер қалаған нәтиже бермейді. Себебі газ саласының толық либерализациясы жоқ. Табиғи газды өндіру қымбат әрі күрделі процесс. Оны жер қойнауынан шығару, тазарту және елдің кең аумағы бойынша тасымалдау қажет. Соның салдарынан ішкі нарыққа арналған газды қайта өңдеу экономикалық тұрғыдан тиімсіз болуда.
Мамандардың бағалауынша, Қазақстанда жылына шамамен 30 миллиард текше метр тауарлық газ өндіріледі. Алайда бұл көлем де азайып келеді. Кен орындарындағы қысымды сақтау үшін шикізаттың едәуір бөлігі қайтадан жер қойнауына айдалады. Қазақстан ең ірі газ өндіруші елдердің қатарына кірмейді. Сонымен бірге газ бен мұнай өнімдерін өндірудің өзіндік құны, басқа да көптеген тауарлар мен қызметтер сияқты, доллар бағамына тәуелді. Сарапшылар алдағы үш жылда теңгенің құнсыздануы біртіндеп немесе күрт қайта орын алуы мүмкін екенін ескертеді. Бұл жағдайда қазіргі тарифтер нарықтағы шынайы бағадан артта қалып, жер қойнауын пайдаланушылар үшін тиімсіз бола береді.
Инвесторлардың қызығушылығы төмендеп отыр
Мұндай жағдай инвесторлардың салаға деген қызығушылығын бәсеңдетеді. Егер тарифтер тартымды болмаса, газ нарықта қажетті көлемде пайда болмайды. Сонымен қатар, газдың қымбаттауына қарамастан, газбен жүретін көліктердің саны елде көбейіп келеді. Себебі автогаз бензинге қарағанда әлдеқайда арзан. Автокөлік иелерінің айтуынша, литрі 100 теңге болса да, газ бензиннен әлдеқайда арзан. Қазіргі кезде бензиннің литрі шамамен 203 теңге тұрады. Сондықтан көпшілік газға көшуді үнемді әрі ақылға қонымды балама ретінде қарастырады.
Сарапшылардың болжамынша, 2028 жылға дейін елімізде газ тұтыну көлемі шамамен 10 миллиард текше метрге ұлғаяды. Бұл тауарлық газдың жетіспеушілігіне алып келуі мүмкін және Қазақстанның энергетикалық қауіпсіздігіне қауіп төндіреді.
Әділ үкім: Кассациялық соттар жұмысын бастайды
2025 жылдың 1 шілдесінен бастап қазақстандықтар үшін сот үкімдерін қайта қарату оңайырақ болады. Елімізде азаматтық, әкімшілік және қылмыстық істерді қарайтын үш дербес кассациялық сот өз жұмысын бастайды. Бұған дейін бұл функцияны Жоғарғы сот атқарып келген, енді тек ерекше жағдайларда ғана ол аралық сот ретінде іске араласады.
Жаңашылдық «жаппай кассация» жүйесіне көшуді көздейді, яғни жаңа соттар алдын ала іріктеусіз барлық келіп түскен істі қарауға міндетті. Осылайша азаматтар сот істерін үш сатыда: бірінші, апелляциялық және кассациялық деңгейде толық қарату құқығына ие болады. Кассациялық сатыдағы шешім алты ай ішінде қабылдануға тиіс. Істерді кемінде 18 жылдық заңгерлік және 8 жылдық судьялық тәжірибесі бар судьялардан құралған алқа қарайды. Тараптар сот отырысына міндетті түрде шақырылады.
Сот жүйесінің цифрлануы
Сот жүйесінің цифрлық форматқа көшуі де ерекше аталып өтті. Соңғы бес жылда Қазақстанда азаматтық және әкімшілік істердің 90 пайыздан астамы онлайн форматта қаралуда. Республика ТМД елдерінің ішінде сот процестерін цифрлық жүйеге алғаш болып көшірген мемлекеттердің бірі болды. Бұрынғыдай қағаз хаттамалармен, аудио-бейне жазбасыз жүргізілетін процестердің орнына, енді «Төрелік» атты ақпараттық жүйе жұмыс істейді. Бұл жүйе 2020 жылдан бері іске қосылған, бүгінде істердің 90%-дан астамы осы платформа арқылы қаралады.
«Сот кабинеті» жүйесі азаматтарға талап-арыздар мен шағымдарды онлайн түрде жолдауға, істердің материалдарымен танысуға мүмкіндік береді. Бұл қызметтерді тек үйден ғана емес, елден тыс жерлерде жүріп те пайдалануға болады. Мұндай құралдардың арқасында әділ сотқа қол жеткізу жеңілдей түсті, сонымен қатар судьяларға түсетін жүктеме де артты. Әр судья бір мезгілде орта есеппен 50 істі қарайды екен.
Судьялар туралы
Aзаматтық және әкімшілік істер бұқаралық ақпарат құралдарында жиі жария етіле бермесе де, судьялар мұндай процестерде азаматтардың ар-намысын, еңбекке, білімге және баспанаға құқығын қорғайды. Судья Оралхан Тұрсынов студенттік грант бойынша дауды қараған ісімен мақтанады. Бұл істі Жоғарғы сот та қолдаған. Іс мынадай: қыз бала әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-ге мемлекеттік грантпен оқуға түскен. Бірақ арада бір жыл өткен соң Білім министрлігі оның ҰБТ бейнежазбасын қарап, 15 минут бойы ештеңе жазбағанын байқаған. Осыған сүйеніп, министрлік оған біреу көмектесті деген болжаммен грантты қайтарып алмақ болған. Аудандық сот студенттің талабын қанағаттандырып, судья Тұрсынов екі ай бойы істі қарап, грантты күшінде қалдыру туралы шешім шығарған. Жоғарғы сот оның шешімін күшінде қалдырды. Судьяның айтуынша, соттың басты міндеті әділетті қорғау.
Қазақстандық судьялар заң шығаруға да қатысып, үнемі біліктілігін арттырып отырады, оның ішінде шетелде де білім алады. Дегенмен, елімізде судья мамандарының тапшылығы әлі де өзекті. Республика бойынша шамамен 300 бос орын бар. Қазіргі кезде еліміздің сот жүйесінде 6 мыңнан астам маман еңбек етеді.
Кассациялық соттардың енгізілуі, сот процестерінің цифрлануы және әділ сотқа қолжетімділіктің жеңілдеуі сынды жаңа өзгерістер азаматтардың сот жүйесіне деген сенімін нығайтуға және оның тиімділігін арттыруға бағытталған.
Медициналық көмекті төлеудің бірыңғай жүйесі енгізіледі
2025 жылдың 1 шілдесінен бастап Қазақстанда медициналық көмекті төлеудің жаңа бірыңғай жүйесі іске қосылады. Қазіргі уақытта бұл жоба пилоттық режимде жүзеге асып жатыр, ал жақын арада елдегі барлық медициналық ұйымдарда толық енгізілмек. Бұл туралы Денсаулық сақтау министрлігі хабарлады. Жаңа цифрлық құрал тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі мен міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесі аясындағы медициналық қызметтердің сапасы мен қаржыландыруын бақылауға мүмкіндік береді.
Журналист Камила Алтынбектің айтуынша, әрбір пациентті есепке алып, емдеу процесін бақылауға мүмкіндік беретін бұл жүйе медициналық қызметтердің ашықтығын арттырады. Сонымен қатар, бұл құрал негізсіз қаржыны есептен шығаруды болдырмауға, көмекті көрсету барысындағы қателіктер мен бұзушылықтарды анықтауға сеп болады. Ең бастысы, төлем нақты көрсетілген медициналық көмек үшін ғана жүргізіледі.
Атбасар мен Көкшетауда сынақтан өткен пилоттық жобаның алдын ала нәтижелері жүйенің тиімділігін көрсетті. Мәселен, 2025 жылдың наурыз айында Ақмола облысында медициналық көмек көрсету стандарттарының 11 мыңнан астам бұзушылығы анықталды, оның ішінде жалған көрсеткіштер де бар. Ережені бұзған мекемелерге қатысты ұйымдастырушылық және қаржылық шаралар қолданылады. Ресми мәліметке сәйкес, жүйе 1 шілдеден бастап ел көлемінде толық іске қосылады.
Жүйенің артықшылықтары және жұмыс істеу тәртібі
Денсаулық сақтау министрлігі жанындағы әлеуметтік медициналық сақтандыруды үйлестіру департаментінің директоры Ләззат Шоманованың айтуынша, бүгінде Қазақстандағы медициналық ұйымдар медициналық ақпараттық жүйелерде жұмыс істеп келеді.
«Жаңа жүйе ең алдымен қордың (МӘМС) ішкі қызметкерлеріне әсер етеді, өйткені енгізу сол тараптан жүзеге асып жатыр. Жүйенің көптеген элементтері медициналық ұйымдарға бұрыннан таныс. Қызмет көрсету келісімшарттары мен төлемдер осы арқылы іске асады. Енді тек мониторинг модулін енгізу ғана қалды, бұл күрделі кезең, себебі медициналық көмек күн сайын және үлкен көлемде көрсетіледі», - дейді маман.
Жаңа жүйе бұған дейін жеке-жеке жұмыс істеп келген ақпараттық платформаларды біріктіреді. Бұрын стационарлық көмек пен бастапқы медициналық-санитарлық көмек әртүрлі жүйелер арқылы төленетін болса, енді бәрі бірыңғай жүйеге интеграцияланған. Бұл әкімшілік рәсімдерді жеңілдетіп, ресурстарды тиімді пайдалануға және бюрократияны азайтуға сеп болады. Мысалы, әртүрлі қызмет түрін көрсететін медициналық ұйым енді бес түрлі емес, бір ғана жалпы келісімшарт жасасады. Сол сияқты төлем құжаттары да біріктіріледі.
Ләззат Шоманованың айтуынша, бірыңғай жүйе мекемелерге қаржыны тиімді пайдалануға көмектеседі.
«Бұрын медициналық көмектің нақты көлемінен артық қаражат жұмсалса, енді бұл қаражат басқа науқастарды емдеуге бағытталады. Бұл өз кезегінде кезектерді азайтып, шағым санын төмендетуге әсер етеді», - дейді маман.
Пациенттер мен медицина қызметкерлеріне де жүйенің пайдасы зор дейді сарапшылар.
«Медициналық ұйымдардың басшылары өз жұмысын оңтайландырып, ресурстарын үнемдей алады, ал пациенттер сапалы медициналық көмек алады. Себебі жүйе ұйымдарға өз қателіктерін алдын ала көріп, дер кезінде түзетуге мүмкіндік береді. Барлық деректердің бір жүйеге біріктірілуі пациенттің бүкіл медициналық жолын нақты уақыт режимінде бақылауға мүмкіндік береді. Стандарттан ауытқуларды, мерзімдерге сәйкес келмеуді және басқа да маңызды параметрлерді анықтайды», - дейді маман.
Сапаны автоматты бақылау және бұзушылықтармен күрес
Сапаны бақылау автоматты түрде жүргізіледі. Жүйе клиникалық хаттамалар мен Денсаулық сақтау министрлігі бекіткен стандарттармен салыстыра отырып, форматтық-логикалық тексерістер жүргізеді. Автоматтандыру процесті жеделдетіп, адам ресурстарын көптеп жұмсамай-ақ, бұзушылықтарды ерте анықтауға жол ашады.
Камила Алтынбектің айтуынша, ең бастысы процестерді ашық ету және алаяқтыққа жол беретін саңылауларды жабу. Соңғы бес жылда Қазақстанда миллиардтаған теңгеге жалған медициналық жазбалар анықталған. Мысалы, 2020 жылы 209 миллион теңгеден астам сомаға 20 мыңнан астам жалған дерек тіркелсе, 2021 жылы 240 миллионға, 2022 жылы 400 миллион теңгеге жуық сомада 58 мыңға жуық жағдай тіркелді. 2023 жылы бұл көрсеткіш сәл төмендеп, 818,5 миллион теңгеге 46 мың факт анықталды. Ал 2024 жылы 43 мыңнан астам жалған жазба тіркеліп, жалпы сома 550 миллион теңге шамасында болды.
Зейнетақы мен әлеуметтік қолдау
2025 жылдың басынан бастап Қазақстанда зейнетақы мен әлеуметтік қолдау жүйесінде бірқатар өзгерістер енгізілді. Ең маңызды қадамдардың бірі зейнетақының өсуі болды. Индексация нәтижесінде ең төменгі базалық зейнетақы 32 360 теңгені, ал ең жоғарғысы 58 851 теңгені құрады. Ең төменгі ынтымақты зейнетақы 62 771 теңге, ал ең жоғарғысы 213 046 теңге деңгейінде белгіленді. Жалпы ел бойынша орташа зейнетақы шамамен 143 248 теңгені құрайды.
Мүгедектігі бар азаматтарды қолдауға да ерекше көңіл бөлінді. Төлем мөлшері мүгедектік тобына байланысты да артты. Мәселен, І топтағы мүгедектігі бар азаматтар 101 702 теңге, ІІ топтағы 81 362 теңге, ал ІІІ топтағы 55 474 теңге көлемінде жәрдемақы алады.
Мемлекеттік әлеуметтік төлемдер, оның ішінде мүгедектік бойынша төлемдер инфляция деңгейін ескере отырып 6,5%-ға артты.
Тұрғын үй көмегі саласындағы жаңалықтар
2025 жылдың 1 шілдесінен бастап тұрғын үй төлемдерін беру тәртібінде де маңызды өзгерістер күшіне енеді. Енді тұрғын үйге төлемдер 8 жылға дейін ғана беріледі. Бес адамнан тұратын отбасы үшін қолдау көрсетілетін тұрғын үйдің ең жоғары көлемі 90 шаршы метр болып белгіленді. Сонымен қатар, жалға алу шартын міндетті түрде тіркеу талап етіледі, және мемлекеттік төлемдер алатындар үшін жақын туыстарынан тұрғын үй жалдауға тыйым салынады.
