Қазақстанда байлар мен кедейлер арасындағы табыс айырмашылығы соңғы жылдары тарихи рекордқа жетті. Ranking.kz жүргізген зерттеуге сәйкес, 2019 жылдан 2023 жылға дейін табысы ең төменгі 10% және ең ауқатты 10% азаматтардың кірісі арасындағы айырмашылық 5,9-6 есе аралығында болса, 2023 жылы бұл көрсеткіш 6,2 есеге дейін өскен. Бұл елімізде әлеуметтік теңсіздік деңгейінің күшейіп келе жатқанын көрсетеді, деп сараптайды Ozgeris.info.
1 миллион теңгеден жоғары табыс алатын азаматтар үлесі небәрі 3,3%
Зерттеу нәтижесінде, Қазақстанда кірістердің басым бөлігі шағын топтың қолында шоғырланғаны анықталды. Елдегі барлық табыстың төрттен біріне жуығын ең ауқатты 10% қазақстандықтар алады. Бұл топ халықтың жалпы табысының 24,1%-ын иеленеді. Бұл дерек елдегі экономикалық ресурстардың тең бөлінбеуін және орта таптың әлсіреу қаупін айқын көрсетеді.
2023 жылы ай сайын 1 миллион теңгеден жоғары табыс алатын азаматтар үлесі небәрі 3,3% немесе 112,1 мың адамды құрады. Ал 100 мың теңгеден төмен жалақы алатындар саны бұдан 5 есе көп, 210,6 мың адам. Жалдамалы қызметкерлердің жалпы санында олардың үлесі 6,1%-ды құрайды. Бұл айырмашылық жалақыдағы теңсіздіктің қаншалықты ауқымды екенін аңғартады.
Ең көп қызметкерлер 100-200 мың теңге жалақы алатындар арасында, олардың үлесі 23,9%. Ал 200-300 мың теңге табыс табатындардың үлесі де шамалас, 23,2%. Бұл деректер елдегі негізгі қызметкерлердің басым бөлігі орташа табыс деңгейінде екенін көрсетеді, алайда төмен жалақы алатындар да аз емес.
Салалар бойынша талдасақ, 1 миллион теңгеден жоғары табыс табатындар көбіне қаржы және сақтандыру секторында жұмыс істейді, мұнда олардың үлесі 13,9%. Одан кейінгі орында ақпарат және байланыс саласы 12,6%, сондай-ақ кәсіби, ғылыми және техникалық қызметтер 10,1%. Ал мемлекеттік қызметкерлер арасында жоғары жалақы алатындардың үлесі өте төмен, бар болғаны 0,7% ғана.
Керісінше, төмен жалақы алатын қызметкерлердің басым бөлігі әкімшілік және қосалқы қызмет көрсету саласында жұмыс істейді, мұнда олардың үлесі 18,4%. Сондай-ақ ауыл шаруашылығы саласында да табысы төмен қызметкерлердің үлесі жоғары 12,2%. Бұл елдегі еңбек нарығындағы теңсіздіктің негізгі себебі ретінде секторлық дисбалансты көрсетеді.
Өңірлер тұрғысынан алсақ, ай сайын 1 миллион теңгеден жоғары табыс табатын қызметкерлердің ең көп үлесі дәстүрлі түрде мұнайлы аймақтарда тіркелген. Маңғыстау облысында олардың үлесі 14,5%, ал Атырау облысында 11,5%. Бұл өңірлерден кейін жоғары табыс алатын қызметкерлер саны Алматыда 6% және Астанада 4,8% деңгейінде.
Ал табысы 100 мың теңгеге жетпейтін азаматтар ең көп шоғырланған өңірлердің қатарында Түркістан облысы 11,1%, Солтүстік Қазақстан облысы 10,3%, және Жамбыл облысы 10% бар. Бұл аймақтарда төмен жалақының көп болуы экономикалық мүмкіндіктердің біркелкі бөлінбейтінін тағы бір мәрте дәлелдейді.
Экономистердің пікірінше, табыс теңсіздігінің күшеюі ел үшін бірнеше тәуекел туғызады. Ең алдымен, бұл жағдай әлеуметтік шиеленіс қаупін арттырады. Орта таптың әлсіреуі тұтыну қабілетінің төмендеуіне алып келеді, ал бұл өз кезегінде экономикалық өсім қарқынының баяулауына әсер етеді.
Сонымен қатар табыс айырмашылығы өңірлер арасындағы ішкі көші-қонды күшейтіп отыр. Жоғары жалақысы бар аймақтарға жұмыс күшінің ағылуы ауылдық және экономикалық тұрғыда әлсіз өңірлерде кадр тапшылығын тудыруда. Бұл ұзақ мерзімді перспективада аймақтар арасындағы теңсіздікті одан сайын арттыруы мүмкін.
Сарапшылар табыс теңсіздігін азайту үшін бірнеше нақты шараларды ұсынады. Олардың ішінде ең төменгі жалақыны кезең-кезеңімен көтеру, өңірлер арасында инвестицияны теңдей бөлу, төмен табысты азаматтарға арналған салықтық жеңілдіктерді кеңейту, кәсіптік білім беруді күшейту және экономиканың нақты секторында жаңа жұмыс орындарын ашу сынды ұсыныстар бар.
Қазақстанда табыс теңсіздігі тек әлеуметтік мәселе ғана емес, ол экономикалық дамудың тұрақтылығы үшін де маңызды сын-қатер саналады. Егер жағдай өзгермесе, бай мен кедей арасындағы алшақтық одан әрі ұлғайып, қоғамдағы әлеуметтік тепе-теңдікке қауіп төндіруі мүмкін.
Джини коэффициенті дегеніміз не?
Қазақстан соңғы бес жылда мүліктік теңсіздік деңгейі ең көп артқан елдердің қатарына енді. Global Wealth Report 2025 деректеріне сәйкес, 2019-2024 жылдар аралығында елдегі Джини коэффициенті үш пунктке өскен. Бұл халық байлығының барған сайын аз ғана топтың қолында шоғырланып жатқанын білдіреді.
Динамикаға көз жүгіртсек, мүліктік алшақтық ең көп Нидерландыда – бес пунктке, Австрияда – төрт пунктке, ал Қазақстан мен Қытайда – үш пунктке артқан. Үндістанда бұл көрсеткіш екі пунктке көтерілген.
Ал бірқатар дамыған елдерде керісінше теңсіздік төмендеген. АҚШ, Франция және Финляндияда Джини коэффициенті үш пунктке азайды. Швейцария мен Ұлыбританияда – екі пунктке төмендеген. Бұл елдерде байлықтың теңдей бөлінуіне бағытталған саясат нәтижесін беріп отыр.
Әлемдік көрсеткіштерге назар аударсақ, 2024 жылы ең жоғары Джини коэффициенті байлық бойынша келесі елдерде тіркелген:
• Ресей – 0,82
• Бразилия – 0,82
• Оңтүстік Африка Республикасы – 0,81
• Үндістан – 0,79
Бұл елдерде байлықтың басым бөлігі тар шеңбердегі элитаның қолында. АҚШ та жоғары көрсеткішке ие – 0,74.
Ал салыстырмалы түрде орташа деңгей Қытайда 0,70, Франция мен Германияда 0,67, Ұлыбританияда 0,66. Төмендеу көрсеткіштер Швейцарияда 0,64, Австралияда 0,61, Канадада 0,60, ал ең төмен көрсеткіш Жапонияда 0,58.
Солтүстік және Шығыс Еуропа елдері байлықты тең бөлу жағынан алда келеді. Финляндия мен Швецияда 0,55, Чехияда 0,50, ал Словакияда бар болғаны 0,38. Бұл елдерде байлықтың әділ бөлінуі әлеуметтік тұрақтылықтың негізгі кепілі болып отыр.
Қазақстан бойынша 2024 жылға арналған деректер әзірге жарияланбаған. Дегенмен, 2023 жылы Джини коэффициенті 0,77 деңгейінде болған. Бұл көрсеткіш елді жоғары теңсіздігі бар мемлекеттердің қатарына қосады, бірақ ол Ресей, Бразилия және ОАР секілді көшбасшылардан сәл төмен.
Бұл көрсеткіш халық арасындағы байлықтың тең бөліну деңгейін сипаттайды. 0-ге жақын мән толық теңдікті білдіреді, яғни байлық барлық азаматтар арасында бірдей бөлінеді. 100-ге жақын мән керісінше, байлықтың түгелдей дерлік бір адамның немесе шағын топтың қолында екенін көрсетеді.
Сарапшылардың пікірінше, Қазақстандағы мүліктік теңсіздіктің күшеюі орта таптың қысқаруына, халықтың сатып алу қабілетінің төмендеуіне және әлеуметтік алшақтықтың артуына алып келуі мүмкін. Экономистер осы тәуекелді азайту үшін әлеуметтік саясатты күшейту, табыс көздерін әртараптандыру және салық жүйесін жетілдіру қажет екенін атап өтеді.
