2024 жылдың IV тоқсанында ел халқының жан басына шаққандағы атаулы жалақысы айына 230 636 теңгені құрады. Өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда бұл 13,3%-ға көп. Алайда инфляция деңгейі 8,5% болғандықтан, нақты табыс небәрі 4,4%-ға артқан. Яғни, табыстың өскеніне қарамастан, шарықтаған бағалардың әсерінен кірістің нақты өскені байқалмады.
Нақты табысқа келсек, өсім бар, бірақ мардымсыз. Формалды түрде табыс өсіп жатыр. Алайда іс жүзінде оның пайдасын халық көріп отырған жоқ. Егер атаулы табыстың 13,3%-дық өсімінен 8,5% инфляцияны алып тастасақ, нақты табыс 4,4%-ға ғана артқанын көреміз. Бұл ретте азық-түлік, қызметтер мен көлік бағасының шарықтауын ескерсек, өте аз.
Көптеген қазақстандықтар үшін бұл өмір сүру деңгейінің аздап жақсарғанын білдіреді. Бірақ кейбір өңірлерде табыс керісінше төмендеген.
Мысалы 2024 жылдың IV тоқсанында ең жоғары атаулы табыс Алматыда тіркелді — 387 304 теңге. Бұл елдегі орташа көрсеткіштен екі есе көп. Сондай-ақ Алматы нақты табыс өсімі бойынша да көш бастады: +11,9%.
Екінші орынға Шымкент қаласы жайғасты. Мұнда нақты табыс 13%-ға артқан. Дегенмен айлық табыс көрсеткіші 150 369 теңге, яғни жалпы ел бойынша әлі де төмен күйінде қалып отыр.
Астана басқа өңірлермен салыстырғанда әлсіз. Мұнда атаулы табыс 331 276 теңгені құраса да, нақты өсім небәрі 0,5%-ды құрады, яғни инфляция табыс өсімін толығымен «жұтты».
Ең төменгі көрсеткішті көрсеткен Түркістан облысы. Мұнда халықтың орташа табысы 118 441 теңгені құрады. Алматымен салыстырғанда 3,3 есе төмен. Нақты табыс 0,7%-ға ғана өскен, нәтижесінде елдегі ең төменгі көрсеткіштерді көрсетті.
Маңғыстау облысы тіпті кедейленіп барады. Аталмыш өңірде атаулы табыс 264 644 теңге болғанымен, нақты табыс 14,4%-ға төмендеген. Бұл – нақты табыстың азайғаны тіркелген жалғыз өңір.
Байлар мен кедейлер арасындағы айырмашылық барған сайын ушығып барады. Егер 2023 жылдың IV тоқсанында максималды және минималды табыс деңгейінің айырмашылығы 2,9 есе болса, 2024 жылы бұл көрсеткіш 3,3 есеге жетті. Бұл расымен де алаңдатарлық жағдай.
Түркістан, Жамбыл, Алматы және Жетісу облыстарының халқы төмен табыс тауып отыр. Бұл өңірлер негізінен ауыл шаруашылығы мен аграрлық-индустриялық экономикаға тәуелді. Яғни, жұмыс орындары мен жалақы деңгейі ірі қалалармен салыстырғанда айтарлықтай төмен.
Неліктен атаулы табыс нақты жағдайды көрсетпейді?
Шындығында, атаулы табыс өмір сүру сапасының жақсарғанын көрсетпейді. Себебі бұл көрсеткіш инфляцияны ескермейді. Ал нақты табыс, яғни инфляцияны есепке алғандағы табыс, адамның өткен жылмен салыстырғанда қаншалықты көп нәрсе сатып ала алатынын көрсетеді.
Мысалы, Ақтөбе облысында атаулы табыс 14,8%-ға өссе, нақты өсім 5,7%-ды құрады. Бұл – жақсы нәтиже. Ал Атырау облысында атаулы табыс 7,8%-ға артқанымен, нақты табыс 0,6%-ға төмендеді. Демек, тұрғындар шын мәнінде кедейленіп бара жатқанын білдіреді.
Өңірлер арасындағы айырмашылықтың негізгі себебі – экономикалық құрылым мен еңбек нарығы. Бизнесті дамытуға жағдайлар жасалған және қызмет көрсету саласы өркендеген, еңбекке сұраныс жоғары қалаларда табыс әрине тұрақты түрде өсіп отырады. Мұнда жалақы жоғары, жұмыс орындары көп, нарық белсенді.
Ал ауылдық аймақтарда халық негізінен ауыл шаруашылығында немесе төмен жалақы төленетін жұмыстарда еңбек етеді. Бұл өңірлерде бағаның өсуі бүкіл ел бойынша бірдей болғандықтан, инфляцияның салдары кедей өңірлерде қатты сезіледі.
Өңірлік теңсіздіктің ұлғаюы бірқатар қауіптер тудырып отыр дейді экономист Ален Серік.
- ауыл халқы мегаполистерге көшуі артады;
- әлеуметтік шиеленіс арта береді;
- аймақтарға инвестициялар тарту қиындайды;
- ауылдық жерлердегі кедейшілік мәселесі ушығады.
Маңғыстау облысы – осы жағдайдың айқын мысалы. Мұнда атаулы табыс жоғары болғанымен, нақты табыс тым төмен. Экономикалық өзгерістер, еңбек нарығындағы сұраныстың азаюы және бағаның өсуі жағдайды ушықтырып отыр дейді сарапшылар.
Қорытындылай келе қаржы сарапшысы келесідей ұсыныстармен бөлісті.
«Нақты табыс –негізгі көрсеткіш. Өмір сүру деңгейінің шынымен өскен-өспегенін дәл осы көрсеткіш көрсетеді. Онымен қоса, өңірлік теңсіздікті азайту қажет. Артта қалған өңірлерге кешенді қолдау көрсетілмесе, айырмашылық ұлғая береді. Сапалы аймақтық саясатты жүргізеті уақыт келді. Инфрақұрылымға инвестиция салу, шағын бизнесті қолдау және жұмыс орындарын ашу мәселелерін қолға ала білсек, өңірлер тең дәрежеде дамиды», — деп түйіндеді сарапшы.