Бүгінгі таңда Ұлттық пантеонда 28 адам жерленген. Алайда бұл орынға кім лайықты екені құпия түрде шешіледі. Бұл сұрақты қоғам белсендісі Ермек Нарымбай көтерді. Ол өзінің аудиториясына неліктен пантеонға жерлеу шешімдері жабық өткізілетіні туралы сауал жолдады. Ozgeris.info тілшісі тақырыпты зерттеп көрді.
Ұлттық пантеон – қайтыс болған (қаза тапқан) азаматтарды жерлеуге арналған орын. Ол мемориалдық маңызы бар сәулет нысаны ретінде мемлекет, ғылым, мәдениет қайраткерлерінің және Қазақстанның дамуына үлес қосқан тұлғалардың есімін мәңгі есте қалдыру мақсатында құрылған. Пантеон аумағына мемориалдық ғимарат, ХХ-ХХІ ғасырлар естелік мұражайы, «Жад қабырғасы» монументі, әкімшілік, шаруашылық және қосалқы ғимараттар, қабір үсті құрылыстары, саябақ және оған іргелес аумақтар кіреді.
Халық «элиталы зират» атап кеткен Ұлттық пантеон жобасы 2013 жылы бастау алды. Сонда астаналық әкімдік ең үздік эскизге байқау жариялады. Қабанбай батыр ауылы аумағынан ауқымды жер телімі бөлінді. Жоба қағаз жүзінде ғана болғанына қарамастан, болашақ бейіт территориясында белгілі адамдарды жерлей бастады.
Әкімдік журналистердің пантеонда нақты кімдер жерленгені туралы сұрағына жауап бермеген. Бір белгілісі, нысан 2020 жылғы маусымда ғана толыққанды іске қосылыпты. Дәл осы жерде алғашқылардың бірі болып елдің тұңғыш президентінің шешімімен көрнекті мемлекеттік және саяси қайраткер, ҚР Парламенті Мәжілісінің III және IV шақырылымдарының төрағасы Орал Мұхамеджановтың денесі жер қойнына тапсырылған.
ҚР Үкіметінің қаулысына сәйкес, 5-тармақта көрсетілген тұлғаларды жерлеуді облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың жергілікті атқарушы органдары қайтыс болған адамның жұбайының, жақын туыстарының немесе заңды өкілінің бастамасымен ұйымдастыратынын хабарлады.
Басқарма мәліметінше, қабірге жер телімдері тегін беріледі. Ал ұлттық пантеонды құруға қанша қаражат жұмсалғаны туралы сұраққа нақты жауап берілген жоқ. Ашық дереккөздерге сүйенсек, элиталы кесененің құрылысына миллиардқа жуық қаржы жұмсалған.
Ашық дереккөздерге жүгінсек, аталмыш пантеонда Орал Мұхаметжановтан бөлек, абыз жазушы Әбіш Кекілбай, ақын Фариза Оңғарсынова, Сара Назарбаеваның ағасы Саяхат Қонақай, Бас прокурор Мақсұт Нәрікбаев, Ақмола облысының әкімі Сергей Дъяченко, Есеп комитетінің төрағасы Қозы-Көрпеш Жаңбыршин, бұрынғы қорғаныс министрі Мұхтар Алтынбаевтың әйелі Гүлбану Алтынбаева және басқалар жерленген.
Қолданыстағы тәжірибе бойынша Пантеонда жерлеуді тіркеу кітабы жүргізіледі. Оған қайтыс болған не қаза тапқан адам туралы мынадай мәліметтер түсіріледі:
- тегі, аты және әкесінің аты;
- қайтыс болған (қаза тапқан) адамның пантеонға әкелінген және мәйіт жерленген күндер;
- өмірбаяны;
- Қазақстан Республикасы алдындағы еңбегі;
- өзге мәліметтер.
Бұл тәжірибе де көпшілікке ұнамады. Олардың айтуынша, лауазымды тұлғаның өмірбаяны барлық ресми көздерде, ақпарат құралдарында жарияланады, бұл онсыз да жұртқа белгілі ақпарат. Оның бәрін Тіркеу кітабына көшіріп жазудың қажеті жоқ. Лауазымды тұлғаның еңбегі оның осы пантеонға жерленуімен расталады. Қайтыс болған тұлға туралы жерлеу кезінде көрсетілген екі дерек те жеткілікті. Өзге деректер, мәселен, тұлғаның қайтыс болу себебі және сол сияқты деректер өзге мемлекеттік мекемелерде, солардың базасында тіркеледі. Қажет болған жағдайда содан алғызуға болады.
Сарапшылар басқа да мәселені көтерді. Егер Астана қарқынды өсіп, өркен жайса, пантеон қала ішіне еніп кетуі мүмкін. Себебі, ол елордадан 17 шақырым жерде ғана орналасқан.
2017 жылы пантеонда жерлеуді ұйымдастыру мәселесі де, әсіресе әртүрлі дін өкілдерін бірге жерлеу тұрғысынан қоғамда пікірталас туындаған. Осыған байланысты Дін істері және азаматтық қоғам министрлігінің Дін істері комитеті түсініктеме беріп, пантеонда әртүрлі конфессия өкілдеріне арналған жеке секторлар қарастырылғанын, бұл марқұмның немесе оның жақын туыстарының тілегіне сәйкес жүзеге асырылатынын хабарлады.
Жалпы, Ұлттық пантеонда жерленген тұлғалар мен жерлеу процесі туралы ақпарат қолжетімсіз. Демек, бұл мәселенің ашықтығы шынымен де күмән туындатады.
Панетонда кімдер жерленеді?
Ұлттық пантеонда жерлеуге жататын тұлғаларды белгілеу 2017 жылғы 29 мамырдағы № 307 қаулысында «Ұлттық пантеон туралы ережені бекіту туралы» құжатпен анықталады.
Анығырақ, пантеон аумағында келесі қайтыс болған (қаза тапқан) тұлғалар жерленеді: Қазақстан Республикасының президенттері және олардың отбасы мүшелері; Қазақстан Республикасының премьер-министрлері және олардың орынбасарлары, Парламент палаталарының төрағалары және олардың орынбасарлары, Қазақстан Республикасының мемлекеттік хатшылары, Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің басшылары, Конституциялық кеңес төрағалары, Жоғарғы сот және Қазақстан Ұлттық банкі төрағалары; министрлер, Қазақстан Республикасы Президентіне тікелей бағынышты және есеп беретін мемлекеттік органдардың басшылары, облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың әкімдері.
Сонымен қатар, пантеонда «Халық қаһарманы», «Қазақстанның Еңбек Ері» атақтарына ие болғандар; «Алтын Қыран», «Отан», «Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Нұрсұлтан Назарбаев», «Еңбек Даңқы» үш дәрежесі ордендерімен марапатталғандар; «Кеңес Одағының Батыры», «Социалистік Еңбек Ері» атақтарына ие болғандар; «Қазақстанның ғарышкер-ұшқышы» құрметті атағын алған азаматтар; сондай-ақ Қазақстан Республикасының Президентінің арнайы шешімімен жерленуге рұқсат етілген басқа да азаматтар жерленеді.
Сондай-ақ, пантеонда жерлеуге жататын адамдармен бірге олардың кейін қайтыс болған жұбайлары да жерленуі мүмкін.
«Қайтыс болған (қаза тапқан) адамдарды жерлеуді облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың жергілікті атқарушы органдары жүзеге асырады. Бұл марқұмның жұбайының (жұбайының), жақын туыстарының немесе заңды өкілінің бастамасымен орындалады», – делінген құжатта.
Атап айтқанда, жергілікті атқарушы органдар пантеонда жерлеуге арналған тиісті құжаттарды рәсімдеумен, қажетті жерлеу атрибуттарын берумен, марқұмның денесін пантеонға тасымалдауды ұйымдастырумен және жерлеу рәсімін өткізумен айналысады.
«Діни рәсімдер мен жоралғылар Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады. Жерлеу туралы шешім қабылдау кезінде марқұмның тірі кезінде білдірген қалауы немесе оның жұбайының (жұбайының), жақын туыстарының немесе заңды өкілінің қалауы ескеріледі», – деп көрсетілген құжатта.
Сондай-ақ, пантеондағы қабір үсті құрылыстарын абаттандыру мен безендіру бірыңғай формада жүргізілетіні атап өтіледі. Өзін-өзі жерлеуге, отбасылық (әулеттік) қорымдар жасауға және қайта жерлеуге жол берілмейді.
Пантеонда жерлеу тіркеу кітабы жүргізіледі. Онда марқұм туралы мәліметтер: аты-жөні, жерлеу күні, өмірбаяны және Қазақстан Республикасының алдында сіңірген еңбектері жазылады.
2020 жылғы 15 сәуірдегі №208 Үкімет қаулысында Ұлттық пантеонда жерлеуге жататын тұлғалар тізімі анықталған болатын. Бұл тізімге “Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Нұрсұлтан Назарбаев” орденімен марапатталған азаматтар да енгізілген еді.
Алайда, кейінгі уақытта осы қаулыға өзгерістер енгізу мәселесі көтерілді. Ұсынылған жаңа жобаға сәйкес, пантеонда жерленетін тұлғалар тізімінен аталған орден иегерлерін алып тастау қарастырылған. Сондай-ақ қолданыстағы құжаттағы «Қазақстан Республикасының президенттері және олардың отбасы мүшелері» деген сөйлемнен отбасы мүшелері деген сөз алып тастау да көзделген. Министрліктің түсіндіруінше, бұл Президенттің қасына жан жары қойыла алмайды дегенді білдірмейді: ережеде оның жұбайы немесе зайыбын жанына жерлеу мүмкіндігі қарастырылған. Ал президенттердің өзге отбасы мүшелерін, мысалы, балаларын, немерелерін, шөбере, шөпшек, неменелерін және басқаларын пантеонға жерлеуге шектеу қойылады деп күтілген.
Бұл өзгерістер қоғам талқылауына ұсынылып, пікірлер жинақталған. Қазіргі уақытта бұл ұсыныстардың қабылданғаны немесе қабылданбағаны туралы нақты ақпарат жоқ. Десе де, 2022 жылдан бастап Қазақстанда Н.Назарбаевтың рөлін азайтатын реформалар жүргізіліп жатқаны барлығына белгілі.
Жаңа үкіметтік қаулы жобасының тағы бір елеулі жаңалығы өмірге жолдама алса, онда пантеон бұрынғы пафосынан, сән, салтанатынан айрылады.
Мәдениет және спорт министрінің бірі пантеонның маңыздылығы туралы айтқан мынадай сөзі бар:
«Халық батырлардың қай жерде жерленгенін, олардың қандай еңбегі сіңгенін – ғасырлар өтсе де білуі тиіс».
Ондай болса, неге бұл элиталы зираттан өз өмірін өзгелерді құтқаруға арнаған қарапайым халықтан шыққан батырларға орын бөлінбейді?