Белгілі саясаттанушы Кирилл Павлов ауыл шаруашылығы саласына көңілі толмайтынын айтып, былықтарды ашып салды. Айтуынша, Қазақстанның қазіргі жағдайы катастрофаға жағын, себебі еліміз мүмкіндіктерді толық қолдана алмай келеді.
Сарапшы Қазақстанның кең байтақ жерін мысалыға келтірді.
«Әлемде тоғызыншы орын алатын жеріміз бар, бір кездері ең сапалы қой терілері мен ең дәмді сиыр еті де бізде болатын. Ал қазір ше? Дүкен сөрелерінен отандық ірімшікті табу қиын, кейбір қалаларда табиғи сүт сатып алу мүмкін емес. Атырауда фермерлер жұқпалы ауруға шалдыққан малды союдан бас тартып отыр, ал ет бағасы халықтың табыс деңгейіне сай емес өсіп жатыр», — деді ол.
Жер ресурстары
Бізде жер көп. Шамамен 215 миллион гектар. Оның 80%-ы ауыл шаруашылығы үшін жарамды деп есептелген. Бірақ бұл жерлердің нақты қолданылуы – басқа әңгіме. Пайдаланылмайтын немесе тозған жерлер 40%-ға жетеді.
Ақтөбе облысының жерлері қатты деградацияға ұшырады. Бұрын мал шаруашылығымен айналысқан өңір, қазір құмды шөлге айналып барады. Латифундия, экспортқа тыйым салу, жайылымдық жерлерді жалға беру және басқа да «ақылды» шешімдердің салдарынан кең байтақ жеріміз экономикаға пайда әкелмей отыр.
Саясаттанушы ауыл шаруашылығының негізгі мәселелеріне тоқталып өтті. Оның айтуынша, еліміз бір ғана өнімге тәуелді болып отыр. Салдарынан алға жылжу жоқ. Біздің жағдайымызда бұл монодақылдар, көп жағдайда тек бидай.
«Ауыспалы егіс жоқтың қасы, ал органикалық егіншілік жайлы тек айтылғаны болмаса, іс жүзінде жоқ нәрсе. Ал жаңа технологиялар тек ірі холдингтерге беріледі. Бірақ олардың көбі ескі әдістермен жұмыс істейді», — дейді маман.
Су ресурстары
Бұл салада жағдай одан да күрделі. Қазақстандағы су тапшылығы әрқашан да өзекті мәселе. Ал қазір жағдай тіпті дағдарысқа айналып барады. Оның негізгі себебі көрші елдер суды өздеріне тартып жатыр.
«Қытай Іле мен Ертіс өзендерінен су алуды жалғастыра береді. Өзбекстан мен Түркіменстан Сырдария мен Амударияның суын барынша пайдалануда. Ауғанстан жаңа Кош-Тепа каналын салып, Амудария ағысының 30%-ын алып отыр. Бұның барлығы түк емес, біз өзіміз суды қолдана білмейміз. Ішкі жүйе ескірген, су арналары кеңестік дәуірден бері жөндеу көрмеген. Салдарынан еліміз 40-60% суды жоғалтып отыр», — дейді маман.
Бұдан бөлек, ғаламдық жылыну деген бар. Оны ұмытпаған жөн. Мұздықтар еріп жатыр. Салдарынан құрғақшылық артып жатыр. 2024 жыл есепке алынбайды, бұл тенденцияны биылғы жыл көрсетеді.
Жоғарыда айтылған мәселелердің салдарынан, оңтүстік өңірлерде су жемқорлықтың нысанына айналды. Жерді суғару үшін ақша беру нормаға айналды, ақшаң жоқ болса — егініңді суғара алмайсың. Ал Солтүстіктегі құрғақшылық өнімділікті төмендетіп отыр. Үкімет дала көлдеріне немқұрайлы қарағандықтан олар жойылып жатыр.
» Талдыкөл сияқты су қоймаларын құрғатып жатырмыз, бірақ табиғи су резервтерін ауыл шаруашылығында пайдаланбаймыз. Еліміз әлі күнге дейін ескірген кеңестік су жүйесінен арыла алмай отыр, ал цифрлық су есебі мен нақты талдау енгізу ойда да жоқ. Білмеймін, шенеуніктер өз пайдасын ойлап отырғанға ұқсайды», — деді саясаттанушы.
Саясаттанушы су саласындағы жемқорлық белең алып бара жатқанын айтты.
«Менің бағалауым бойынша, су саласындағы жемқорлық 20 миллиард теңгеден асты. Бұл мемлекеттен бөлінетін ақша емес. Бұл шығынды фермерлер өнім бағасына қосады, ал ақыр соңында оны халық төлейді. Бірақ ақыр соңында бар кінә ШОБ өкілдеріне тағылады. Ал үкімет салықтарды көтеріп, ҚҚС шегін төмендетумен айналысады», — дейді ол.
Аграрлық ғылым мен технологиялар
Бұл сала толық дағдарысқа ұшыраған, дейді маман. Елімізде ғылым тек қағаз жүзінде бар. Институттар жұмыс істейді, диссертациялар жазылады, зерттеулер жүргізіледі, жаңа сорттар жасалады. Бірақ бұл тек қағаз жүзінде ғана.
«Нәтижесінде фермерлердің көпшілігі ескі әдістермен жұмыс істеуін жалғастырып келеді. Тұқым мен тыңайтқыштардың бәрі импортталады. Жаңа технологиялар не батыс компаниялары арқылы, не тек “өз адамдары” кіретін мемлекеттік бағдарламалар арқылы келеді. Генетикалық инженерия жоқ, нақты егіншілік дамымаған, ветеринария құлдырауда, ал инновация жасай алатын агрономдар жоқтың қасы», — дейді маман.
Сарапшы қызықты деректер келтірді. Елімізде:
- картоптың 52 жаңа сорты шығарылды, бірақ бірде-біреуі қолданылмайды.
- 360-тан астам жаңа астық сорты бар, бірақ отандық тұқыммен қамтамасыз ету деңгейі тек 20%. Бұл үлкен көрсеткіш. Себебі:
- жабық топырақта өсірілетін көкөністерде отандық тұқымдар қолданылмайды. Оның көрсеткіші — 0%.
- майлы дақылдар мен бұршақ тұқымдастар бойынша да өзіміздің селекциялық өнімдеріміз жоқ.
Қорытынды
Еліміздің ауыл шаруашылығы саласы әлі апат емес, бірақ үлкен мүмкіндіктері іске аспай отырған сала.
«Қазақстанның потенциалы жоғары. Егер бәрін дұрыс басқарсақ, біз Азияның басты азық-түлік хабына айнала аламыз. Ет экспортында көшбасшы бола аламыз. Экологиялық таза өнімдермен әлемдік нарыққа шыға аламыз. Бұл мақсаттарға жету үшін жерді пайдаланудағы әділетсіздікті тамырымен жою керек. Суды басқаруды толық цифрландыру қажет. Ғылым мен технологияға шынайы инвестиция салу керек», — деді саясаттанушы.
Егер қазіргі жүйе өзгермесе, 10 жылдан кейін Өзбекстаннан өз ұнымызды импорттайтын жағдайға жетеміз.
Айтпақшы, Оңтүстік елдерде (соның ішінде Түркияда) Қазақстанның субсидиясы мен қаражатына салынған диірмендер жұмыс істейді. Ал біздің фермерлер өз өнімдерін өткізе алмай келеді. Бұл – үлкен мәселе. Бірақ оны шешуге болады.