«Жақсылар жақсымын деп айта алмайды,
Жамандар жақсымын деп айқайлайды.
Жүрген соң бауырында күнде көріп,
Таулардың биіктігі байқалмайды», — дегендей қызмет барысында жүрген офицерлердің биік болмысын көрмейсің. Тек, құрметті демалысқа шыққан сәтте ғана ондай азаматтардың қадірін түсінеміз. Тау тұлғалы тәлімгерлердің бірі – әскер ардагері запастағы полковник Сабыржан Сүлейменов. Кейіпкеріміз оқырмандарға бұрыннан таныс. Солай десек те, көзі қарақты оқырмандарды оның өмірімен тағы бір мәрте таныстырып өтуді жөн көрдік.
Қазақта өмір көрген азамат дейтін сөз тіркесі бар. Шынында да Сабыржан Есентайұлы өмірдің ыстық-суығына ерте араласқан жан. Оның «ыстық нүктелерге» іссапарлары курсанттық жылдардан басталды. Ленинград Ішкі әскерлер саяси училищесінің курсанты кезінде Сабыржан Сүлейменов ұлтаралық алауыздық тудырған барлық сұмдықтарды көрді. Баку Әзірбайжанда, Ферғана Өзбекстанда, Ткварчели, Сухуми, Очамчири Абхазияда, Зугдиди Батыс Грузияда. Сол кезде Ішкі әскерлер оқу орнының курсанттары, қазіргі тыңдаушылар профессорлардың оқулықтары мен дәрістерінен не алатынын іс жүзінде игерді.
1989 жылы Ферғанаға келді. Өзбекстанға келген кейіпкеріміз ұлтаралық қақтығыстардың салдары қаншалықты қорқынышты екенін өз көзімен көрді. Ми қайнатар ыстық, табаныңның астындағы жер балқытатындай болды. Мәйіттер барлық жерде жатты. Ферғана қаласында курсанттарға үш ай бойы «тәртіп» орнатуға тура келді. Жас курсанттар Ленинградқа оралғаннан кейін оларға беруге уәде етілген демалысты армандады. Бірақ демалыстың орнына оларды Батыс Грузия күтіп тұрған еді. Онда Зугдиди қаласында бір күн бұрын әскери қоймаларға шабуыл жасалды. Көптеген қару-жарақ содырлардың қолына түсіп, барлық күш құрылымдары қорғансыз болды. Бірақ Грузин содырларының Абхазияға әскери жорық туралы армандары орындалмады. С. Сүлейменовтің өзі еске салғандай, Зугдидиде өткізген үш күн ішінде курсанттар көптеген автоматтар, пулеметтер, тапаншалар мен мергендік мылтықтарды тәркілеп, қоймаға қайтарған. Және бірден Абхазияға кеткен. Онда бұзақылармен болған атыста курсант Акопов және бөлімше командирі аға лейтенант Новиков іспетті екі жолдасынан айырылды.
Лейтенанттық погондарды киіп, Сабыржан Есентайұлы қызмет өткеру үшін Қазақстанға оралады және Шымкентте жаңадан құрылған полкке түседі. Бұрынғы Одақта ыстық нүктелер жеткілікті болды. Бұл жолы Таулы Қарабақта дүрбелең басталған болатын. Полктің жеке құрамы сол жерге жіберіледі.
1993-ші жылы Қазақстан бітімгершілік батальоны құрамында тәжік-ауған шекарасын күзетуге арналған құрамалы ротаны қалыптастыруға қатысты. Рота күрделі жағдайларда құрылды, офицерлік кадрлардың жетіспеушілігі, нәтижесінде жауынгерлік дайындық қатты әлсіреді. Бірақ ұжымдық бітімгершілік күштер құрамында бітімгершілік миссиясын орындауға үміткерлерді іріктеу өте қатал болды. Бітімгершілікке үміткер тек жауынгерлік және гуманитарлық дайындықтың үздігі ғана емес, сонымен қатар ол батыр ден-
саулығы мықты болуы керек еді. Өйткені тау жағдайында алдын-ала қарастырылған лазареттер болған жоқ. Арнайы медициналық комиссия жауынгерлерді азаматтық диагностикалық орталықтарға тексеруге жіберіп, денсаулығындағы ең аз келеңсіздіктерді анықтады.
Бірінші партия кеткеннен кейін бір жарым жыл өткен соң Тәжікстанда Қазақстан батальоны командирінің тәрбие және әлеуметтік — құқықтық жұмыстар жөніндегі орынбасары аға лейтенант Сүлейменовке елден жырақта қызмет ету ұсынылды. Соғыста немесе оған жақын жерде болған сарбаз ғана батальондық «замполиттің» рөлін бағалай алады. Офицер тауларда орналасқан бөлімшеге үйден хаттар алуға немесе сәлемдемені алып кетуге асығып бара жатқанда, «сарбаздар поштасы» тез жұмыс істейді. Олар аға лейтенант Сүлейменовке құрметпен қарады.
Замполиттің айналасына жауынгерлер жиналып: «үйде қалай? Шымкентте ауа райы қалай? Алма қанша тұрады? Нан алынып тасталды ма? Жауынгерлер үйді сағынды. Олар бір минутқа үнсіз қалады, мұңаяды, ал Са-
быржан Сүлейменов оларға соңғы жаңалықтарды айтады. Әсіресе олар үшін түнде радиодан әр жаңалықты тыңдайды. Соңғы жаңалықтармен бөліседі. Жауынгерлер үйлеріне хат жазады. Кейіпкеріміз олар үшін ондаған шақырым жерде атыс жолымен қалам мен тапшы қағаз алып жүрді. Сарбаздар Сабыржан Есентайұлынан хат жолдаса көп ұзамай жауап келетініне сенетін. Жақсы ырымға балайтын.
Отты нүктелерде қызыл тіл, жалған ұранға орын жоқ екенін тәлімгер офицер жақсы білетін. Бұл оның өміріндегі жиған тәмсілі еді. Одан гөрі жауынгермен жылышыраймен сөйлескенің жақсы. Байқайды, жеке құрамды бақылайды. Егер бір сарбаз көңілі түсіп тұрса, онда бір «гәп» бар. Қасына жақындап әңгімеге тарта бастағанда ауылдан жағымсыз хабардың келгені белгілі болады. Ауыл балалары нені уайымдайды. Елде қалған жақындарына жаны ашиды. Ауылдан келген хатта «көмір жоқ, малдың азығы таусылды, ақша жоқ» деген хабарлар келетін. Тоқсаныншы жылдардың басында кімнің жағдайы жақсы болып, маңдайы майға шылқып жүрді дейсің. Сол кезде «замполит» қолына қалам алып елдегі жергілікті атқарушы органдарға хат жазады. «Ел іші алтын бесік» демекші, жауынгердің ата-анасына көмек қолын созатын. Сарбаз жақсы хабардан кейін, өз міндетін мінсіз атқаруға тырысатын. Міне, тәлімгердің тәлімі қандай?
Тәрбиеші офицердің өмірінде осындай жарқын сәттермен қатар, қайғылы оқиғалар да орын алды. Ол туралы да айтып өтпеске болмас. Бұл 1995 жылы болды. Сабыржан Есентайұлы Қазақстанға оралып, Шымкент полкінде қыз-
метін жалғастырды. Сәуірдің демалыс күндерінің бірінде офицерлер дабыл қағып көтерілді. Кезекші бөлімде дабыл қағылған полк командирі офицерлерге Тәжікстанға шұғыл ұшу туралы бұйрықты жариялады. 7 рота қоршауға түсіп, қарулы содырлардың шабуылына тап болыпты. Шайқаста 17 адам қаза тауып, отыздан астам адам жараланған.
Сол жылы Сабыржан Есентайұлы сержант Радик Каймулдиновтың денесін Оралға апарды.
— Бәрі тұман сияқты болды, — деп еске алады ардагер Сүлейменов, — Біз табытты ашып, Радикті кілемге оралған мұсылмандық әдет бойынша жерледік. Менің артымнан он немесе сегіз жастағы інісі жүгіріп келе жатқаны есімде: «ағай, менің ағам қайда? Ол да әскери еді?»- деген сөздері бойымды тітіркентті.
Сабыржан Есентайұлы кетіп бара жатып, әскери былғары белбеуін шешіп, оған қоштасу сөздерін жазды: «сенің үлкен ағаң, сержант Радик Каймулдинов сияқты лайықты қызмет ет» деп жазды да балаға сыйлады.
Он жылдан кейін Сабыржан Есентайұлы Қаракемерде құрама командирінің тәрбие және әлеуметтік-құқықтық жұмыстар жөніндегі орынбасары қызметін атқарады. «Менің бөлімшемде Орал қаласының сарбазы Қаймулдинов қызмет етеді, мүмкін ол сержант Радик Қаймулдиновтың туысы шығар», — дейді әріп-
тестерінің бірі. Сабыржан Есентайұлы жауынгерді өзіне шақырды. Кабинетке сұңғақ бойлы жігіт кірді. Радикке ұқсастық бірден көзге түсті. Екеуара көп сөйлесті. Сонда он жыл бұрын аға лейтенант Сүлейменов белбеу берген бала екені белгілі болды. Он жыл бойы Эдик Каймулдинов қымбат сыйлық алған жоқ. Ол қыста да, жазда да онымен бөліспеді, ал қызмет ету уақыты келгенде, сәттілік сияқты, белдік уақыт өте келе тозып, жыртылды.
Таңертең құраманың барлық жеке құрамының алдында өткен митингте Сабыржан Сүлейменов бұл оқиғаны айтып берді. Ол алдыңғы белдікте он жыл бұрынғыдай сөздерді алдын ала жазды: «аға сержант Радик Каймулдинов сияқты лайықты қызмет етіңіз» және жауынгерге сыйға тартты. Қоштасу сөздері бекер болған жоқ. Кіші Каймулдинов жауынгерлік және мемлекеттік-құқықтық дайындықтың үздігі болды, ал мерзімді қызметтен кейін келісімшарт бойынша қызмет ету туралы ұсынысты қабылдады.
Ал полковник Сабыржан Сүлейменов болса талай белестерді бағындырып, «Оңтүстік» өңірлік қолбасшылығы қолбасшысының тәрбие және әлеуметтік-құқықтық жұмыстар жөніндегі орынбасары лауазымынан құрметті еңбек демалысына шықты. Әлі күнге дейін жастарды отандық патриотизмге баулу ісіне атсалысып келеді. «Алтыншы бекет», «Қазбат» іспетті көркем фильмдерді түсіру кезінде бағалы кеңесін айтып, тәжірибесімен бөлісті.
— Үйдегі диванда отыра берсең, қоғамға пайдасыз боласың, ешкімге керегің болмайды. Адам содан аурушаң болады. Қызметтегі жігіттерге айтарым, қызметтен кейін де өмір бар. Еңбек демалысына шыққаннан кейін де, өз жолдарыңды табыңдар. Зейнетақым жетеді, балаларым асырайды деген қате ұғым. Керісінше, мен балаларға көмектесем, айналама көмектесемін деп барыңды да нарыңды да өмірлік аламанға салыңыздар. Бұрынғы Алаш қайраткерлері секілді елге қызмет етіңіздер. Ең бастысы денсаулықтарыңыз болса, қалғаны табылады, — деп өз ойын қорытындылады біздің бүгінгі кейіпкер.
Ұлтымыздың ұлы тұлғасы, қазақтың біртуар перзенті Бауыржан Момышұлы: «Ерлік елдің қасиеті, жүректілік жігіттің қасиеті», деп айтқан болатын. Кейіпкеріміздің еңбек еткен жылдары мен өнегелі ғұмырына қарап, біз халыққа қалаулы, елге елеулі еңселі ердің тұрпатын танимыз. Сонау, сексенші жылдардан бастап бүгінгі күнге дейін тәлімгерлік жолға адалдық таныта білді. Жеке құрамды ерлікке шақырып, қанатты сөздерімен жүректерінде от жақты. Бүгінгі күннің тәрбиеші офицерлері осындай азаматтардан үлгі алса игі.
Подполковник Дарын СЕЙІТОВ,
Астана қаласы