Үкімет алдында елді энергиямен қамту міндеті тұрған кезде, ол күрделі мәселеге тап болады. Мәселен, өсуді қолдау үшін жеткілікті энергиямен қамтамасыз ету, әлі де қолданылатын әдістердің тұрақты және қауіпсіз болуын қадағалау. Бүгінгі таңда Қазақстанның күн тәртібінде тұрған мәселесі энергетикалық теңгерімді әртараптандырумен ғана шектеліп қоймайды. Сондай-ақ алдағы жылдары айтарлықтай өсетін дамушы экономиканы энергиямен қалай қамтамасыз етуді де назарға алады.
Жақында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев электр стансасын салу бойынша жалпыхалықтық референдум өткізу мүмкіндігін мәлімдеді. Бұл ақылға қонымды қадам болар еді. Демократиялық үдеріс Қазақстан азаматтарына осы маңызды мәселе бойынша өз пікірлерін тікелей білдіруге мүмкіндік береді, сол арқылы үкіметтің жауапкершілігін қамтамасыз етеді. Атом энергетикасы Қазақстан үшін дұрыс таңдау екеніне сенімді болуымның бірнеше жақсы себептері бар.
Біріншіден, атом электр станциясын құру Қазақстанның энергетикалық балансын айтарлықтай әртараптандыруға мүмкіндік береді. Бұл елдің сыртқы энергия көздеріне тәуелділігін азайтып, сол арқылы ұлттық егемендікті нығайтады. Айта кетейік, 2009 жылдан бері Қазақстан уран өндіру және экспорттау бойынша әлемдік көшбасшы болып табылады, оның үлесіне әлемдік уран өндірісінің шамамен бестен екісі тиесілі. Бұл отандық ресурсты атом электр станцияларын салуға пайдалану Қазақстанның әлемдік атом өнеркәсібіндегі стратегиялық маңыздылығын бекіте алады.
Екіншіден, таза энергия өндіруден басқа, атом энергиясын қарастырудың маңызды экономикалық және экологиялық себептері бар. Атом электр станцияларын салу және пайдалану айтарлықтай жұмыс орындарын құруға және сол арқылы ел экономикасына қосымша үлес қосуға мүмкіндік береді. Қазақстанда қазірдің өзінде атом энергиясын бейбіт мақсатта пайдалануда 18 мыңға жуық адам жұмыспен қамтылған. Экологиялық тұрғыдан алғанда, атом энергиясы төмен көмірқышқыл газын шығарады, бұл климаттың өзгеруімен күресудегі жаһандық күш-жігерге сәйкес келеді. Мемлекет басшысы «жасыл» экономикаға көшудің маңыздылығын атап өтті. Ал Қазақстан 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізуге ұмтылатындықтан, атом энергетикасы оған өте қолайлы нұсқа болып көрінеді.
Бұдан басқа, 2017 жылы Қазақстанда Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттіктің (МАГАТЭ) Төмен байытылған уран банкін құруы халықаралық қоғамдастықтың еліміздің ядролық материалдармен қауіпсіз және жауапкершілікпен жұмыс істеу қабілетіне деген сенімін айғақтайды. МАГАТЭ-дегі белсенді мүшелігіміз салынатын атом электр станциясының халықаралық қауіпсіздік стандарттарына сай болуын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар ядролық технологиялар саласындағы халықаралық ынтымақтастық осы салада мамандандырылған елдермен экономикалық байланыстарды нығайтуға жол ашады.
Қазіргі уақытта еліміз негізінен қазбалы отындарға тәуелді. Дегенмен, бүгінде таза энергия көздеріне көшу бойынша мақсатты күш-жігер жұмсалуда.
Жел және күн сияқты жаңартылатын энергия көздерінің көптеген артықшылығы болғанымен, олардың тұрақсыз генерация және жоғары шығын сияқты кемшіліктері де бар. Жаңартылатын энергия көздерінің өзі елдің энергетикалық мәселесін шеше алмайды.
Бізге сенімді және ұзақмерзімді шешім қажет, ал атом энергиясы бұл шешімге басты үміткерлердің біріне айналады. Қазіргі ядролық реакторлардың жобалық қызмет ету мерзімі 60 жылды құрайды және 100 жылға дейін ұзартылуы мүмкін. Қазақстандағы бай уран қоры энергетикалық проблеманы шешуді ғана емес, іс жүзінде жабық ядролық отын циклін құруға мүмкіндік береді.
Қазақстан атом энергиясын өндіру саласында дебютант емес. 1974 жылдан 1998 жылға дейін бұл елде әлемдегі бірінші жылдам нейтрондық реактор БН-350 жұмыс істеді. Осы уақыт ішінде жинақталған тәжірибенің баға жетпес құндылығы болуы мүмкін, өйткені біз атом энергиясын ұлттық электр желісіне қайтару мүмкіндігін қарастырамыз. 1990 жылдары экономикалық қиындықтарға байланысты атом электр станцияларын салу жоспары тоқтап қалса да, біз қазіргі заманғы қауіпсіздік құралдарымен және технологиямен жабдықталған жолға қайта оралдық. Қазақстанның қажеттіліктеріне өте қолайлы шағын модульдік реакторларды (МРР) пайдалану мүмкіндігі де қарастырылуда. Біз осы реакторларды жаңартылатын энергия көздерімен біріктірудің инновациялық тәсілдерін зерттеп жатырмыз, бұл екі энергияның да артықшылықтарын барынша пайдаланатын гибридті жүйені құруға мүмкіндік береді. 2018 жылы басталған АЭС құрылысы бойынша жүргізілген алдын ала зерттеулер 2030 жылға қарай болжанған энергия тапшылығын 2,7 ГВт-қа дейін жеткізу мәселесін шешу үшін Қазақстанның оңтүстігінде осындай жобаны іске қосудың орындылығын растады. Сонымен қатар, ескірген көмір электр станцияларын СМР-мен ауыстыру жаңа атом электр станцияларын құруға арналған күрделі шығындарды 15-20%-ға азайтады. Мұны ескі бензинмен жүретін көлікті үнемді электромобильге ауыстырумен салыстыруға болады: біз әлі де жақсы жұмыс істейтіндерін сақтай отырып, ең қажетті бөлшектерді жаңарта аламыз.
Неғұрлым тұрақты және қауіпсіз энергетикалық болашаққа апаратын жол адами капиталды дамытуды қоса алғанда, қиындықтарды тудырады. Егер Қазақстан атом энергетикасына көшуді шешсе, оған ядролық технологияны да, қауіпсіздік ережелерін де жақсы меңгерген жұмыс күші қажет болады. Мен бұл тапсырманы жұмыс орындарын құру, біліктілікті арттыру және тіпті халықаралық ынтымақтастық үшін мүмкіндік деп санаймын. Қорытындылай келе, Қазақстан қазір энергетикалық тоғыста тұрғанда, алға баратын жол барған сайын айқын болып көрінетінін айта кеткен жөн. Жаңартылатын энергия көздері еліміздің болашағында маңызды рөл атқаратыны сөзсіз, бірақ атом энергетикасы біздің өсіп келе жатқан экономикамызды қолдаудың сенімді әрі ұзақ мерзімді шешімін ұсынады. Қазір негізделген шешімдер қабылдау, жинақталған тәжірибені пайдалана отырып, заманауи технологиялар мен озық халықаралық тәжірибені енгізу арқылы Қазақстан экономикалық өсу, энергетикалық тұрақтылық пен қауіпсіздік арасындағы теңгерімге қол жеткізе алады.
Тимур Жантикин,
«Атом электр станциялары» ЖШС бас директоры