Қазақстан билігі елдің аграрлық мемлекет екенін және өзін негізгі азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз етіп отырғанын жиі айтады. Алайда, қазақстандық отбасылардың жартысынан көбі табысын азық-түлікке жұмсайды. Аграрлық сайттың мәліметінше, дамыған елдерде бұл көрсеткіш 10-15%-ды ғана құрайды. Қазақстанның ауыл шаруашылығы өнімдерін сатып алатын көршілес мемлекеттерде де азық-түлікке жұмсалатын шығын әлдеқайда төмен.
Бұл парадокс неліктен орын алып отыр?
Шикізатты сатып, дайын өнімді қымбатқа аламыз
Қазақстанда тамақ өңдеу өнеркәсібінің даму көрсеткіші төмен. Яғни, біз тірі малды экспорттап, ал одан жасалған шұжықты шетелден сатып аламыз. Шикізатты арзанға беріп, дайын өнімді қымбатқа сатып алуымыз – азық-түлік бағасының өсуінің басты себебі.
Малмен қатар, біз астық пен майлы дақылдарды да экспорттаймыз. Бірақ дүкен сөрелерінде сол шикізаттан өндірілген ұн, піспенан, макарон және өсімдік майлары шетелдік өнім ретінде ұсынылады.
Бірақ бұл мәселенің бір ғана жағы. Тағы бір негізгі себеп – Қазақстанда азық-түлік нарығында алыпсатарлар үстемдік етеді.
Картоп бағасының өсуі мәселені көрсетті
Бұл жағдай 2024 жылғы қаңтар айындағы картоп бағасының шарықтауынан анық көрінді. Бірнеше күн ішінде супермаркеттерде картоптың бағасы 450 теңгеге дейін өсіп, кейін 130 теңгеге дейін төмендеді.
Бұл нарықтың жасанды түрде реттеліп отырғанын және бағаның объективті себептерге байланысты өзгермегенін көрсетеді.
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев делдалдармен күресуге тапсырма берді. Сауда және интеграция министрлігі “делдалдарды жою” жұмыстарын жүргізіп жатқанын хабарлады.
Бірақ іс жүзінде фермерлерден картопты сауда желісінің өкілі емес, алыпсатар компаниялар сатып алады. Осылайша, фермерлерден картоп арзанға алынып, дүкендерге қымбатқа сатылады.
Фермерлер неге әділетті баға ала алмайды?
Алыпсатарлық тек картоп нарығында ғана емес, ет нарығында да кең тараған.
Фермерлер етті 2000-2500 теңге/кг бағамен сатуға мәжбүр, ал дүкендерде баға 4000 теңгеден басталады. Демек, еттің бағасын негізінен делдалдар өсіріп отыр.
Шетелдік нарыққа шығуға мүмкіндік бермейді.
Фермерлер ет пен картопты Өзбекстанға экспорттай алса, көбірек пайда табар еді. Бірақ үкімет делдалдармен күресудің орнына, экспортқа тыйым салу арқылы фермерлердің табысын шектеп отыр.
Шешім қандай?
Көптеген сарапшылар мемлекеттік көтерме тарату орталықтарын құру туралы ұсыныстар айтқан. Бұл орталықтар арқылы фермерлер өз өнімдерін әділ бағамен өткізіп, тұтынушылар азық-түлікті қолжетімді бағамен сатып алар еді.
Бірақ билік бұл бастаманы қолдамай отыр. Егер жағдай өзгермесе, Қазақстанда азық-түлік бағасы жоғары, ал фермерлер кедей болып қала береді.