Жаһандану дәуіріне қадам басып, заманауи инновациялық технологиялардың жарқын жемісін көріп, интеллектінің түр—түрін ашқан әлем бүгінгі жетістіктеріне ғылым—білімнің арқасында қол жеткізді. Ғылым –сапалы өмірге ұмтылған адамзат баласының ақыл—ой жемісі. Көптеген анықтамалары бар ғылым сөзін үш негізгі жүйеде келтіруге болады. Ғылым не қызмет түрі ретінде, не тәртіптік білімдердің жүйесі немесе жиынтығыретінде, не әлеуметтік институт ретінде түсініледі. Бірінші жағдайда ғылым қоршаған шындықтың объектілері мен процестері туралы нақты тексерілген және логикалық реттелген білімге бағытталған қызметтің ерекше жүйесі ретінде пайда болады.
Іс-әрекет ретінде ғылым мақсат қою, шешім қабылдау, таңдау, өз мүддесіне ұмтылу, жауапкершілікті мойындау сынды қызметтерді атқарады. Владимир Иванович Вернадский ғылымға берген тұжырымдамасында: «Оның (ғылымның) мазмұны тек ғылыми теориялармен, гипотезалармен, модельдермен, олар жасайтын дүниенің суретімен ғана шектелмейді, негізінде ғылым — ғылыми факторлар мен олардың эмпирикалық жалпылауларынан пайда болған, ал ең бастысы оның негізгі жанды мазмұнын тірі адамдардың ғылыми еңбектері құрайтын іргелі сала»[1], — деген болатын. Екінші түсіндіруде, ғылым объективтілік, адекваттылық және ақиқат критерийлеріне жауап беретін білім жүйесі ретінде әрекет еткенде, ғылыми білім өзіне тән жекеаймағын қамтамасыз етіп, идеологиялық және саяси басымдықтарға қатысты бейтарап болуға тырысады. Ғылым жолында бар ғұмырын сарп еткен ғалымдар тобының ашқан ғылыми жаңалықтары, ізденістері, зерттеулері міне, ғылымның нағыз құнды жемісі болып табылады. Үшіншіден, ғылымды әлеуметтік институт ретінде түсіну оның әлеуметтік табиғатын атап көрсетеді және ғылымның қоғамдық сананың нысаны ретінде өмір сүруін шындыққа айналдырады.
Іргелі ғылымның негізін салушылардың бірі Джон Десмонд Бернал: «Ғылымды нақты анықтау мүмкін емес, тек ғылымның не екенін түсінуге мүмкіндік беретін жолдарды белгілей аламыз. Сонымен, ғылым келесідей түрде көрінеді: 1) әлеуметтік институт; 2) әдіс; 3) дәстүрлі білім жиынтығы; 4) өндірісті дамыту факторы; 5) адамның дүниеге деген сенімі мен көзқарасын қалыптастырудың ең күшті факторы», — деп атап көрсетеді [2].
«Американдық этимологиялық сөздікте»: «Ғылым — табиғат құбылыстарын бақылау, жіктеу, сипаттау, эксперименталды зерттеу және теориялық түсіндіру процедураларына сілтеме жасау арқылы анықталады» [3]. Бұл анықтама негізінен көп қолданыстағы анықтама болып табылады. Эвандро Агацци ғылымды: «Жалпы объектілер туралы пайымдаулардың қарапайым жиынтығы ретінде емес, белгілі бір объектілер аймағы туралы теория», — ретінде қарастыру керек екенін атап өтеді [4].
Қазіргі уақытта ғылым, ең алдымен, әлеуметтік-мәдени құбылыс ретінде қарастырылады. Бұл оның қоғамда әрекет ететін сан алуан күштерге, ағымдар мен ықпалдарға тәуелді екенін, әлеуметтік контексте өзінің басымдықтарын айқындайтынын, ымыраға келуге бейім екенін және әлеуметтік өмірдің өзін айқындайтынын білдіреді. Осылайша, тәуелділіктің екі жақты түрі бекітіледі: ғылым әлеуметтік-мәдени құбылыс ретінде адамзаттың дүние туралы шынайы, адекватты білімді өндіруге және алуға белгілі бір қажеттілігіне жауап ретінде пайда болды және қоғамдық өмірдің барлық салаларында дамуға айтарлықтай әсер етеді. Ғылым көп ретте әлеуметтік-мәдени құбылыс ретінде қарастырылады, өйткені оның шығу тегін зерттеуге келгенде, бүгінгі біз ғылым деп атайтын нәрсенің шекарасы «мәдениет» шекарасымен түйісіп жатқанын аңғарамыз. Ал екінші жағынан, ғылым өзінің негізгі – белсенділік пен технологиялық – түсінігінде тұтастай мәдениеттің бірден-бір тұрақты және «шынайы» негізі болып табылады.
Ғылымның мәдени функциясы өнімді ғылыми мәдениеттің нәтижелілігіне әсер етеді. Яғни, ғылыми қызмет нәтижелері мәдениеттің жалпы әлеуетін құрайды. Ғылымның мәдени функциясы өзінің жалпы сипаты бойынша мықты тегеурінге ие. Ол, ең алдымен, тұлғаның әрекет пен таным субъектісі ретінде қалыптасуын қамтиды. Күнделікті өмірге терең еніп, адамдардың сана-сезімі мен дүниетанымын қалыптастырудың маңызды негізін құрайтын ғылыми білім тұлғаның қалыптасуы мен дамуын жүзеге асыратынәлеуметтік ортаның ажырамас құрамдас бөлігіне айналды. Әлеуметтік-мәдени құбылыс ретінде түсінілетін ғылым қоғамдық игілікке айналған және қоғамдық жадта сақталған білімнің дамуынан тыс дами алмайды. Ғылымның мәдени мәні оның этикалық және құндылық мазмұнын қамтиды. Ғылым саласының жаңа мүмкіндіктері ашылуда: интеллектуалдық және әлеуметтік жауапкершілік мәселесі, моральдық-адамгершілік таңдау, шешім қабылдаудың жеке аспектілері, ғылыми қоғамдастық пен ұжымдағы моральдық климат мәселелері.
Әлеуметтік-мәдени құбылыс ретінде ғылым көптеген қатынастарды қамтиды, оның ішінде экономикалық, әлеуметтік-психологиялық, идеологиялық, әлеуметтік-ұйымдастырушылық. Қоғамның экономикалық қажеттіліктеріне жауап бере отырып, ғылым адамдардың экономикалық және мәдени дамуының ең маңызды факторы ретінде әрекет ете отырып, тікелей өндіргіш күш қызметінде жүзеге асырылады. Ғылымның тікелей өндіргіш күшке айналуының материалдық негізін құраған 18-19 ғасырлардағы өнеркәсіптік революция нәтижесінде пайда болған ірі машина өндірісі болды. Әрбір жаңа жаңалық өнертабысқа негіз болады. Өндірістің әртүрлі салалары қазір айтарлықтай коммерцияланған ғылымның әртүрлі салаларынан алынған деректерді тікелей технологиялық қолдану ретінде дами бастады [5].
Ғылым әлеуметтік-мәдени құбылыс ретінде адамдардың қарым-қатынасының барлық салаларына, заттарды өндіруге, айырбастауға, бөлуге және тұтынуға байланысты қызметтің барлық түрлеріне тікелей қатысы бар. Сондай—ақ, ғылым адамдардың әлеуметтік қарым-қатынастарының негізгі ұстанымдарын назарға алады. Қоғамдық игілікке айналған және жалпы қоғамдық жадта сақталатын білім дамымай ғылым дами алмайды. Уақыт өте келе, ежелгі ғылым, жаңа заман ғылымы, қазіргі ғылым сынды ғылымның әртүрлі бейнелері туындайды. Ғылым мәдени контекстке құрылған. Ғылыми жемістерді дүниеге әкелген ғалымның ойлау стилі, оның шешетін міндеттері көп жағдайда оның өмір сүрген заманымен анықталады. Мәдени ортаның өзі ғылыми жаңалықтар мен жетістіктердің әсерінен түрленіп отырады. Ғылым – қоғамдық-тарихи өркендеудің қуатты қозғаушы күші. Ғылымның даму дәрежесі қоғамның өркениеттік деңгейін көрсетеді.
Әлеуметтік-мәдени құбылыс ретінде түсінілетін ғылым өркениеттік даму жүйесімен тікелей байланысты. А.Тойнбидің классификациясы бойынша өркениет 21 түрге бөлінеді. Ғалым жалпы көзқарасқа сәйкестендірілген екі өркениетті бөліп көрсетеді: дәстүрлі және техногендік. Еуропалық аймақта техногендік қоғамдардың пайда болуына байланысты соңғысы XVI-XVII ғасырларда пайда болды. Кейбір дәстүрлі қоғамдар техногендіктерге сіңіп кетсе, басқалары техногендік және дәстүрлі бағыттар арасындағы теңгерімге ие аралас қасиеттерге ие болды.
Ғылымды әлеуметтік-мәдени құбылыс ретінде түсіндірудің күрделілігі ғылымның әлі де болса өз шекарасын бұзбауына және қоғамдық қатынастар контекстінде толығымен қарастырылмайтынына байланысты. Сөзсіз, ғылым «коммунитарлық кәсіпорын» (ұжым). Бірде-бір ғалым өз әріптестерінің жетістіктеріне, адамзат баласының жалпы жадына сүйенбей ғылыми жаңалығын дүниеге әкелуі мүмкін емес. Ғылым көптеген адамдардың ынтымақтастығын талап етеді, ол субъектаралық негізге құрылған. Қазіргі заманға тән пәнаралық зерттеулер кез келген нәтиже ұжымдық күш-жігердің жемісі екенін атап көрсетеді.
Зерттеушілер ғылымның «сыртқы» және «ішкі» әлеуметтігін көрсетеді[6]. Ғылымға қатысты саясатты, оның дамуын қолдау немесе оның өсуін тежеу жолдарын айқындайтын қоғам мен мемлекеттің белгілі бір түрінің қызмет етуінің әлеуметтік-экономикалық, идеологиялық және рухани жағдайларына тәуелділігі ғылымның «сыртқы» әлеуметтілігін құрайды. Ғылыми қоғамдастықтың және жекелеген ғалымдардың жекелеген көзқарастарының, нормалары мен құндылықтарының ықпалы, ғалымның ойлауы мен өзін-өзі көрсетуінің стильдік ерекшеліктеріғылымның «ішкі» әлеуметтілік идеясын құрайды.
Қорытындылап айтқанда, ғылым – нақты адамдардың тобын құрайтын ғалымдар жүзеге асыратын қызмет түрі. Осылайша, ғылымды тек фактілер жиынтығын бекіту және оларды сипаттаумен ғана байланыстыруға болмайды. Ғылым түсіндіру мен болжауды ұсынатын принциптерді белгілей алған кезде ғана қалыптасқан ғылымға айналады. Көптеген ғалымдар тек дәлелді фактілер ғана айтылып, қарапайымдылық болмаса, ғылым да жоқ деп есептейді. Бұл даулы ұстаным. Өйткені, қарапайымдылық пен айқынды дәлдіктен бөлек, терең теориялық, концептуалды деңгей кемел ғылымның көрсеткіші. Нағыз ғылымда болжам да, дәлел де болуы тиіс.
1. Вернадский В.И. Проблема биохимии. М., 1988. С. 252.
2. Бернар Дж. Наука в истории общества. М., 1956. С. 18.
3. Холтон Дж. Что такое антинаука //Вопросы философии. 1992. №2.
4. Агацци Э. Моральное измерение науки и техники. М., 1998. С. 12.
5. 9. Андреева Г.М. К проблематике психологии социального познания// Мир психологии. 1999.
6. Американский философ Джованна Боррадорн беседует с Куайном, Дэвидсоном, Патнэмом и др. М., 1998. С. 200.
Мұханбетияр Аружан,
Қамызанова Балжан,
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың 1 курс магистранттары;
Жетекші: Жанатаев Данат Жанатайұлы,
Әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің доценті.