Қазақстанның инвестициялық саясаты бір қарағанда қарқынды. 2025 жылдың бірінші тоқсанында негізгі капиталға салынған инвестициялар 6,3%-ға өсіп, 3,1 трлн теңгеге жетті. Бұл дегеніміз – экономикада қозғалыс бар. Бірақ осы қозғалыс шын мәнінде қайда бағытталған? Жауабы қарапайым. Мемлекет қаржы құяды, ал бизнес пайдасын алып, капиталын сыртқа шығарады. «The Tenge» жасаған зерттеуге үңіліп көрейік, деп жазады Ozgeris.info.
Мемлекетке сүйенген экономика
2025 жылдың басынан бері бюджет қаражатының инвестициядағы үлесі 21,1%-ға жетті. Бизнес өз қаржысын қысқартып, мемлекет қолына қарап қалғандай. Бұл неге әкеліп соқты? Жеке сектор жобаларын өз қаражатымен қаржыландырудан бас тартады. Бюджет қаражаты мектеп, аурухана сияқты әлеуметтік жобаларға кетеді. Ал бизнес өз дивидендтерін жинап, қауіпсіз әрі тәуекелсіз жұмыс істейді. Сенаторлар бұл жағдайды түсінеді, бірақ мемлекеттік қолдауды азайтуға батпайды. Себебі мемлекет қолын тартып алса, инвестициялар тоқтауы мүмкін. Бұл енді шынайы тәуелділік.
Банктер неге инвестициялай алмайды?
Инвестицияларды қаржыландырудың классикалық жолы – банктік несиелер. Бірақ Қазақстанда бұл механизм жұмыс істемейді. Неге? Жоғары пайыздық мөлшерлеме. Ұлттық банктің базалық мөлшерлемесі жоғары, бұл банктерді несиені қымбат беруге мәжбүрлейді. Қатаң кепілдік талаптары. Банктер тәуекелге барғысы келмейді, әсіресе шағын және орта бизнеске. Инвестиция – ұзақ мерзімді жоба, ал банктер ұзаққа несие бермейді. Нәтижесінде инвестициялық жобалардың небәрі 3,5%-ы банктік несиелер арқылы қаржыландырылады. Ал қалғаны ше?
Ірі ойыншылардың өз қаржылық жүйесі бар
Қазақстанда халықаралық холдингтер мен ірі қаржы-өнеркәсіптік топтар өзара қаржыландыру тетіктерін қолданады. Олар топішілік несие береді, пайыздық мөлшерлемені өздері анықтайды, ал банкке жүгінбейді. Мұндай жағдайда банк жүйесінің рөлі шектеледі, ал шағын бизнеске қаржыландыру тіпті қолжетімсіз болады.
Салалық көрініс: кім өсіп жатыр, кім құлдырады?
Инвестициялар әр секторда әртүрлі динамика көрсетті:
•Өнеркәсіп: Негізгі капиталға салымдар 11,4%-ға төмендеді. Бұл әсіресе кен өндіру саласында айқын көрінді (-39,4%). Ірі мұнай жобаларының белсенді кезеңі аяқталды.
•Өңдеу өнеркәсібі: Керісінше, 20,2%-ға өсім. Металлургия (31,1%) және автомобиль өндірісі (107,6%) алда келеді.
•Көлік және қоймалау: 6,4% өсім. Мемлекеттік компаниялар бюджет қаражатының арқасында қарқынды дамуда.
•Ақпарат және байланыс: Өсу қарқыны баяулады. Сандық қызметтер нарығы қанықты, жаңа серпіліс қажет.
•Құрылыс: 16,4%-ға төмендеу. Мемлекеттік жобаларға тәуелділік артты, ал жеке сектор шетте қалды.
•Сауда: 6%-ға қысқарды. Электрондық коммерция дамыса да, жаңа инвестицияға тәуекел азайды.
•Ауыл шаруашылығы: 9,2%-ға төмендеу. Көбіне субсидияларға тәуелді.
Инвестициялық климаттың әлсіз тұстары
Қазақстан экономикасының инвестициялық моделінде бірқатар құрылымдық шектеулер бар:
1.Мемлекетке тәуелділік: Жеке сектор жобаларын мемлекеттік қаражатсыз жүзеге асыра алмайды.
2.Жеке бастаманың әлсіздігі: Кәсіпорындар өз қаражатын технологиялық жаңғыртуға салмай, дивиденд ретінде бөліп отыр.
3.Банк жүйесінің әлсіздігі: Инвестициялық жобаларға ұзақ мерзімді несие беру тетіктері жоқ.
4.Институционалдық шектеулер: Жеке меншік құқықтарын қорғау әлсіз, мемлекеттік реттеу тұрақсыз.
Бұл модель қаншаға дейін шыдайды?
Қазақстан экономикасы бюджетке тәуелді күйде қалып отыр. Мемлекет шығындарын көбейтпесе, инвестициялар қысқарады. Бірақ бюджеттің де мүмкіндігі шектеулі. Бір күні мемлекет қаржыландыруды тоқтатады, ал кәсіпорындар жаңа жобаларды іске асыра алмайды. Ең қауіптісі – кәсіпкерлердің пайдаға бағдарлануы. Олар жаңа зауыт салмайды, жаңа технология енгізбейді, тек мемлекет қаржысын игереді. Бұл ұзақ мерзімді экономикалық өсімді тежейді.
Не істеу керек?
•Банк жүйесін жандандыру. Инвестициялық несиелерді қолжетімді ету үшін пайыздық мөлшерлемелерді төмендету қажет.
•Жеке меншік бастаманы ынталандыру. Бизнес өз қаражатын технологияға, өндірісті жаңғыртуға салуға ынталандырылуы керек.
•Институционалдық реформалар. Жеке меншік құқықтарын қорғауды күшейту, мемлекеттік реттеуді тұрақтандыру.
•Экономиканы әртараптандыру. Мұнай-газ секторына тәуелділікті азайтып, өңдеу өнеркәсібін дамыту.
Қазақстанның экономикасы дамуды жалғастыра алады. Бірақ бұл үшін мемлекет негізгі инвестор болуды тоқтатып, жеке секторды жауапкершілікке тартуы қажет. Әр теңге тек пайда емес, ұзақ мерзімді даму үшін жұмыс істеуі тиіс.