Орта және жоғары кәсіптік білім алуға талпынған мектеп бітірушілер көбейіп келеді. Талапкерлер мамандық таңдауға саналы түрде келіп, таңдаған мамандықтарын үлкен қызығушылықпен оқып, таңдауының дұрыстығына бір минут та күмәнданбайды. Бірақ неге университетте немесе колледжде өз мамандығы бойынша жұмыс істемейтіндер көбейіп кетті? Неліктен адамдарға ұнамайды таңдаған мамандық? Өзіңізге ұнайтын мамандықты қалай табуға болады?
Кейбір мектеп оқушылары қазірдің өзінде орта мектепте болашақ мамандығын таңдайды (олардың үштен бірі) және негізгі пәндерді мақсатты түрде оқу, сол арқылы университетке түсуді жеңілдету. Қалғаны мектеп оқушыларының бір бөлігі (үштен екісі) адасып, қайда барарымызды білмей дал. Жігіттер мамандықты: «Сен не қалайсың?» деген көзқараспен емес, «Не беделді және не?» деген ұстаныммен таңдай бастайды. Әсіресе жоғары төленген? Иә, бірақ қандай да бір себептермен біз тек жақсы ақша алатынын ұмытамыз жоғары кәсіби маман. Ал егер сізде сәйкес сәнді диплом болса және біліміңіз нөл болса, онда сіз түкке тұрғысыз кәсіби. Таңдалған мамандық бес жылдан кейін қызықсыз, жалақысы аз болып қалатыны да кездеседі және жалпы алғанда, бұл менің істегім келетін нәрсе емес.
Әдетте, ата-анасы әлі өз мамандығын таңдау туралы шешім қабылдамаған талапкер үшін шешім қабылдайды және, әрине, олар үшін беделді университеттің беделді факультетін таңдайды. Шынында да, көп жағдайда ата-аналар өз балаларының өз бетімен жасай алмаған нәрсені өмірге әкелгенін қалайды және олар өз баласының басқа қызмет саласындағы дарындылығын байқаудан бас тартады. Әрине, ерік-жігеріне, қалауына қарамастан балалы отбасылар бар. Бәрібір, олар сізді ана мен әке қалаған жерде оқуға мәжбүрлейді және бұл бірінші нәрсе, қамқорлық пен кәсіпке жетелейді. Сонымен, өмірде ешқашан жасамайтын нәрсеге бірнеше жыл жұмсамай, бірден дұрыс таңдау жасауға бола ма? Өскелең ұрпақтың мамандық таңдауына септігін тигізеді деген үмітпен көптеген мектептерде кәсіптік бағдар беру жүйесі енгізілген. Кәсіптік бағдар беру өзінің табиғаты бойынша, егер ол жеке, әңгімелесу, диалог форматында жүргізілсе, қажетті және пайдалы нәрсе, бірақ біздің елімізде барлық кәсіптік бағдар беру әртүрлі тестілеуге негізделген, олар нақты нәтиже бермейді, бұл объективті нәтиже.
КӘСІПТІК БАҒДАР ДЕГЕНІМІЗ НЕ?
Кәсіптік бағдар беру — бұл таза жеке нәрсе, бірақ орыс мектептерінің көпшілігінде ол 30 немесе одан да көп адамнан тұратын топтарда жүзеге асырылады, бұл сәйкесінше баланың дұрыс емес бағытын көрсетеді. Белгілі бір пәндерге бейім болу және өз шақыруыңызды табу бір нәрсе емес бірдей! Мамандықты талапкерлер таңдайды, оқу орны анықталды, қабылдау емтихандары аяқталды, бәрі жақсы болар еді. Бірақ күтпеген жерден студенттердің белгілі бір бөлігі конкурс арқылы таңдаған мамандығына бармай, басқа мамандық бойынша тегін оқуға мүмкіндік алады екен. Әрине. Көптеген талапкерлер бұл мүмкіндікті жіберіп алмайды, бірақ оқу барысында олар мамандықты ұнатпайтынын және оны тек диплом алу үшін аяқтау керектігін түсінеді. Өкінішке орай, мұндай сәттер біздің елде жиі кездеседі және бұл, әрине, жас мамандардың өз мамандығы бойынша жұмыс істемеуіне әкеледі. Студенттердің көпшілігі әлі де таңдаған мамандығын университетте немесе басқа оқу орындарында аяқтайды.Содан кейін ғана негізгі қиындықтар басталады. Жас мамандар өз мамандығы бойынша жұмысқа тұра алмайды, шын мәнінде олардың ешкімге керегі жоқ, өйткені олардың мамандығы бойынша жұмыс тәжірибесі жоқ! Екінші жағынан, барлық бұқаралық ақпарат жас мамандарға жұмысқа орналасуға көмектесу, біржолғы көтерме жәрдемақы алу, баспана алу, т.б. тақырыптарға толы.
Сонда адамдардың таңдаған мамандығы бойынша жұмыс істемеуіне кім кінәлі? Жас мамандарды жұмысқа орналастыруға кепілдік бермейтін мемлекет пе? Әлде әлі күнге дейін өз кәсіпорындарының мамандарына қатаң талаптар қоятын жеке жұмыс берушілердің кінәсі бар ма? Әлде жас мамандардың өздері шығар?Сондықтан олар өз мамандығы бойынша бірден жұмысқа орналаса алмайды, яғни өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін басқа жұмыс іздеуге мәжбүр. Жоғарыда айтылғандардан біз адамдар өз мамандығы бойынша сирек жұмыс істейтіндігі туралы қорытынды жасауға болады. Өйткені, біріншіден, мектептерде кәсіптік бағдар беру нашар дамыған және нәтиже әрқашан дұрыс бола бермейді. Екіншіден, мамандық таңдауды талапкердің өзі емес, ата-анасы шешеді. Үшіншіден, көптеген студенттер тек диплом үшін оқиды және оқуды бітіргеннен кейін өз мамандығы бойынша жұмыс істегісі келмейді. Сондай-ақ, жас мамандардың мамандығы бойынша жұмыс тәжірибесі болмаса жұмысқа тұру өте қиын екенін атап өткім келеді. Көптеген кәсіптердегі нақты жалақы ең төменгі күнкөріс деңгейінен айтарлықтай ерекшеленбейді (әсіресе инженерлік мамандықтар үшін). Тіпті бір жас маманның өзі мұндай жалақыға өмір сүре алады, әр екіншісінің оқуын бітірген соң отбасы, бала-шағасы бар. Бұл мәселенің ауырлығын және оның келеңсіз салдарын жеңілдету үшін мыналар қажет сияқты: еңбекке, әртүрлі кәсіп түрлеріне деген құрметті тәрбиелеуді тоқтатқан мектептерде кәсіптік бағдар беру жүйесін қайта құру; еңбек нарығындағы түлектерге сұраныс көрсеткіштерін жария ету (жұмыспен қамту қызметінің мәліметтер базасы негізінде олардың түлектеріне еңбек нарығындағы сұраныс деңгейіне сәйкес оқу орындарының рейтингін құрастыру және жариялау) және жұмыс тәжірибесі тәжірибе сағаттарын есепке алуы мүмкін.
Адамдардың кәсібін өзгертуінің тағы бір маңызды себебі жұмыс табу проблемалары, төмен жалақы және перспективалардың жоқтығы. Қалай болғанда да Әрбір саналы адам өзін жүзеге асырғысы келеді, сондықтан жоқ жерде жұмыс істе кәсіби өсу мүмкіндігін ешкім қаламайды. Осыған сүйене отырып, бұл мүмкін Қазіргі уақытта нарықтағы тағы бір проблема теңгерімсіздік деген қорытындыға келді сұраныс пен ұсыныс. Жыл сайын оқуға түсу емтихандарының нәтижелері жарияланған кезде науқандар филология, экономика, заң, бірақ сонымен бірге жұмыс берушілер мүлдем басқа бос орындарды жариялайды. Жұмыс берушілер сату жөніндегі мамандарды, IT мамандарын, маркетологтарды, әкімшілік персонал. Ал еңбек нарығындағы теңгерімсіздік жыл сайын артып келеді, күшейеді. Мектеп түлектері сұранысқа ие емес мамандықтарға түседі үстінде жұмыс берушілер, ал болашақта олар еңбек биржаларында кезекке тұрады немесе іздеу үшін көшіп-қонады шетелде жұмыс істейді.
Қазіргі еңбек нарығының ең үлкен проблемаларының бірі – жалпы өндіріс мамандары мен жұмысшылардың тапшылығы. Жастар барғысы келмейді мұндай мамандықтар, дегенмен қазір жұмыс берушілер мұндай мамандарға ақша төлеуге дайын еуропалық нарықпен тең дәрежеде мінсіз бәсекеге қабілетті жалақы. Өкінішке қарай, кейбір талапкерлердің оқуға түсу себептері: «туыстарым мәжбүр етті», «кіру оңай болды», «мектептен кейін бірдеңе істеу керек болды», «диплом алу керек» және т.б. Жастар кездейсоқ таңдайды. Сондықтан жоғары сынып оқушыларына кәсіптік бағдар беруді енгізу өте маңызды, өйткені бұл саналы түрде мамандық таңдауға апаратын жол. Бір нәрсе қуантады: шет тілін өз бетіңізше немесе мұғалімнің көмегімен үйренуге болады.
Әртүрлі бағдарламалау тілдерін және деректерді талдауды үйреніңіз — әртүрлі онлайн курстардың арқасында. Және бұл бастамасы ғана! Ең бастысы — әрбір таңдауды саналы түрде жасау. Егер ол университетке, таңдаған мамандыққа сәйкес келмесе, оны түзеп, басқа кәсіпке шақыруға мүмкіндік бар, өйткені ғылым, техника және қоғам бір орында тұрмайды. Ең бастысы, өзіңізді іздеуді тоқтатпаңыз!
Оралхан Сағыныш
Фотоколлаж: Azattyq Rýhy / Әбілқасым Есентаев