Қазақстан тұрғындары табысын әлі күнге дейін азық-түлікке жұмсайды. Бұл дабыл қағатын мәселе. Ozgeris.info тілшісі табыс артса да, неге елімізде өмір сүру деңгейі өзгермейді деген сұраққа жауап іздеп көрді.
XIX ғасырда неміс экономисі Эрнст Энгель өмір сүру деңгейі мен азық-түлікке жұмсалатын шығындар арасындағы заңдылықты анықтаған. Оның зерттеулеріне сүйенсек, адам немесе отбасы тамаққа қаншалықты көп қаражат жұмсаса, олардың өмір сүру деңгейі соғұрлым төмен болады. Неге? Себебі халықтың басқа қажеттіліктеріне – білім, денсаулық, ойын-сауық, инвестицияларға қаражат қалмайды.
Бұл тұжырым XIX ғасырда айтылса да, әлі күнге дейін әлемнің көптеген елдерінде өзектілігін жоғалтқан жоқ. Бұл жерде адамға қажеттіліктердің иерархиясы маңызды рөл атқарады. Алдымен базалық қажеттіліктер (тамақ, баспана) қанағаттандырылады, содан кейін жайлылық пен даму қажеттіліктері қарастырылады.
Осы заңдылыққа сүйенсек, қазақстандықтардың әл-ауқаты мен өмір сүру деңгейі қалай өзгеріп жатыр деген орынды сұрақ туындайды.
Тәуелсіз қаржы сарапшысы Азамат Сәменов аталмыш сұраққа жауап беру үшін Қазақстандағы орташа айлық жалақы динамикасын талдап, оны азық-түлікке жұмсалатын шығындармен салыстырды.
Ұлттық статистика бюросының мәліметтеріне сәйкес, соңғы 7 жылда елдегі орташа айлық жалақы 2,6 есеге артқан. Бұл ретте номиналды табыстың өсуін ғана есепке алу дұрыс емес. Шынайы картинаны көру үшін халық ақшасын қандай қажеттіліктеріне жұмсайтынын да бағалау маңызды. Әсіресе, азық-түлікке жұмсалатын шығындардың үлесі азайды ма, жоқ па деген мәселе қарастырылуы керек.
Орташа айлық жалақының өсуіне қарамастан, отбасылардың азық-түлікке жұмсайтын шығындарының үлесі өзгермеген. Ол шамамен 50% деңгейінде қалып отыр. Тіпті, 2017 жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіш 46,6%-дан 50%-ға дейін өскен.
Бұл дегеніміз, табыстың номиналды түрде өскеніне қарамастан, қазақстандықтардың нақты өмір сүру деңгейі сол қалпында қалғанын білдіреді. Тіпті нашарлағанын байқауға болады. Жалақының артуы басқа қажеттіліктерді қолжетімді етпейді дейді сарапшы.
«Өйткені халықтың басым бөлігі табысының көп бөлігін әлі де базалық қажеттіліктерге жұмсайды. Бұл халықтың әл-ауқаты әлі де жақсармаған деген сөз», — дейді сарапшы.
Сонымен қатар, азық-түлікке жұмсалатын шығындарды өңірлерге бөліп қарастырсақ, аймақтар арасындағы айырмашылық ұлғайып келеді. Яғни халықтың өмір сүру жағдайында теңсіздік артып келе жатыр.
Табысының жартысынан көбін азық-түлікке жұмсайтын өңірлер қатарына Алматы, Түркістан, Жамбыл және Маңғыстау облыстары кірді. Бұл аймақтарда отбасылық бюджетке түсетін жүктеме жоғары болып отыр.
Энгель заңы: Азық-түлік инфляциясы дегеніміз не?
Энгель заңы – халықтың табысы мен тұтыну құрылымы арасындағы байланысты сипаттайтын экономикалық заңдылық. Бұл заңды XIX ғасырда неміс статистигі және экономисі Эрнст Энгель (1821–1896) анықтады. Ол табыс деңгейі өзгерген сайын адамдардың әртүрлі қажеттіліктерге жұмсайтын шығындарының қалай өзгеретінін зерттеген.
Энгель заңының негізгі тұжырымы:
- Табыс төмен болған сайын, азық-түлікке жұмсалатын шығындардың үлесі жоғары болады. Яғни, кедей адамдар табысының көп бөлігін тамаққа жұмсайды.
- Табыс артқан сайын, азық-түлікке жұмсалатын шығындардың үлесі азаяды, бірақ шығынның абсолютті сомасы артуы мүмкін.
- Табыс өскен сайын тұрғын үй, денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет және ойын-сауыққа жұмсалатын шығындардың үлесі артады.
Бұл кесте адамдардың табыс деңгейіне қарай тұтыну құрылымының қалай өзгеретінін сипаттайды.
- Кедей халық ақшасының көп бөлігі азық-түлікке жұмсалатын шығындардан тұрады.
- Орташа табысы бар адамдарда тұрғын үй, көлік, білім және денсаулыққа жұмсалатын шығындар арта бастайды.
- Бай адамдарда ойын-сауық, инвестиция және сән-салтанат заттарына жұмсалатын шығындардың үлесі жоғарылайды.
Экономистер Энгель заңын сандық түрде көрсету үшін Энгель коэффициентін (Engel Coefficient) пайдаланады.
Энгель коэффициенті = Азық-түлікке жұмсалатын шығындар ÷ Жалпы табыс × 100%.
Егер коэффициент 60%-дан жоғары болса – халықтың табысы төмен (кедейлік деңгейі жоғары).
50-60% болса – табысы орташа.
40%-дан төмен болса – халықтың өмір сүру деңгейі жоғары.
Егер бір елде азық-түлікке жұмсалатын шығындардың үлесі жоғары болса, онда халықтың өмір сүру деңгейі төмен деген сөз. Дамыған елдерде азық-түлікке жұмсалатын шығындардың үлесі төмен, ал дамушы елдерде керісінше жоғары болады. Мемлекеттер халықтың әл-ауқатын жақсарту үшін әлеуметтік бағдарламалар мен табыс деңгейін көтеруге бағытталған шараларды қарастырады.
Қорытындылай келе, Қазақстанда соңғы жылдары жалақы өсіп жатқанымен, азық-түлікке жұмсалатын шығындардың үлесі әлі де жоғары, яғни 50% деңгейінде қалып отыр. Бұл халықтың табысының едәуір бөлігі тамаққа кететінін, ал басқа қажеттіліктерге (білім, денсаулық, демалыс) қаражат жетпейтінін көрсетеді.