Өзін-өзі жүзеге асыру үшін тең мүмкіндіктер, әділ және баршаға ортақ ережелер, барлық деңгейге өсу мен дамуға деген нық уәждеме керек. Бұл қағидаттар жаңа Қазақстанның негізіне жатқызылуы тиіс. Мұндай оң өзгерістерге деген сұраныс, әсіресе, жастар арасында жоғары. Өйткені олар жұмыс істегісі келеді және қызмет етуге дайын. Бастысы – өз перспективаларын анық көріп, түсінуі.
Әлеуметтік лифтілердің нақты және түсінікті жүйесі не үшін қажет? Қазіргі жастардың қандай мүмкіндіктері бар?
Әлеуметтік лифт нақты жұмыс істейтін, ашық, түсінікті, ойын ережелері барлығына ортақ кез келген қоғамда қажет. Өйткені олар дұрыс мотивациялық ұмтылыстарды қалыптастырады. Егер сіз ең мықты мемлекеттерға назар аударсаңыз, біз айтып отырған ұғымның айқын екеніне көз жеткізесіз: олар өз азаматтарын жақсы ынталандырады, белгілі бір мақсаттарға жетудің стандартты жолдарын дамытады. АҚШ — осындай мемлекеттердің бірі. Бұл елде ұлттық деңгейдегі идеология мен өмір философиясы жүзінде қалыптасқан, оны біз «америкалық арман» деп білеміз. Тіпті АҚШ-тың негізін қалаушы әкелер жасаған ең маңызды құжаттардың бірі «Құқықтар туралы билльде» де таңғаларлық сөздер бар. «Әр адамға құдіреті шексіз құқықтар беріледі, соның бірі – бақытты іздеу құқығы»,– делінген онда.
Дәл осы пікір арқылы бұл ел барлығына кем дегенде әділ мүмкіндіктерге кепілдік береді деген астарды ұғына аламыз. Жаңа әлемде өз бақытын табамын деген үмітпен АҚШ-қа барған адамдар ағынының энергиясын елестетіп көріңізші. Бұл Америкаға жаңа қанның, мидың, таланттардың ағынын берді және береді, оны амбиция және ұмтылыстармен қоректендіреді. Әрине, мұның бәрі ойын ережелері барынша әділ және мөлдір болғандықтан болып отыр. Егер сіз көп жұмыс жасасаңыз, қалаған нәрсені аласыз.
Сингапур лидері Ли Куан Ю: «Мықты қоғам дегеніміз – элиталар ережелер жасайтын, заңдар жазатын, оларға бағынатын және басқалардың бәрін мойынсұнуға мәжбүр ететін қоғам, ал әлсіз қоғам – элиталар заңдар жазатын, ережелер, мінез-құлық нормаларын жасайтын қоғам. Өздері оларға бағынбайды, ал басқаларын мәжбүр етеді»,— деген еді.
Айтуынша, егер елді басқару дұрыс болмаса, онда барлық ақылды адам одан кетеді. Мұның бәрі құқықтар мен мүмкіндіктердің теңдігі туралы, онсыз бірде-бір әлеуметтік институт, әлеуметтік лифт жұмыс істемейді. Әлеуметтік лифттер қажет және маңызды, өйткені олар адамдардың энергиясын басқарады, назар аударады, мақсат қоюға және соған қол жеткізуге көмектеседі. Бірақ, қайталап айтамын, бұл барлық адамдар үшін тең мүмкіндіктер болған жағдайда ғана жұмыс істейді. Қазақстанның өзекті мәселесілерінің бірі – осы дүние. Бізде ойын ережелері әркім үшін әртүрлі.
Экономикалық ғылымда «институционалдық теория» деген нәрсе бар. Оның негізін қалаушы – америкалық ғалым Дуглас Норт, бірақ көптеген адам бұл туралы Дарон Аджемоглу мен Джеймс Робинсонның «Неге кейбір елдер бай, ал басқалары кедей?» кітабының арқасында біледі. Бұл теория институттардың екі түрі бар екенін көрсетеді.
Институттің бір түрі – өндіруші, ол байлықтың аздаған адам тобымен өндірілуін және бақылануын қамтамасыз етуге арналған, ал ресурстардың аз ғана бөлігі халықтың қалған бөлігіне кетеді. Елбасымыз атап өткендей, Қазақстандағы барлық активтің 55 пайызын 162 адам басқарады, ал қалған 19 миллион адамның активі 10 мың доллардан аспайды.
Ал инклюзивті институт байыту процесіне мүмкіндігінше көп адамды тартып, қаражатты бөлудің неғұрлым ашық және әділ процесін қамтамасыз етеді.
Егер біз 30 жыл ішінде жасалған қателіктерді қайта пайымдай отырып, шын мәнінде жаңа Қазақстанды құратын болсақ, онда әлеуметтік институттарды дамыту, тұжырымдау, қалыптастыру, орнықтыру мәселелеріне бірінші кезекте назар аудару қажет. Өйткені олардың көмегімен сіз адамдардың энергиясын дұрыс бағытқа бағыттай аласыз. Бұл әсіресе жас ұрпақ үшін өте маңызды.
Бізде жаңа буынның қолынан ешнәрсе келмейді, олар ешнәрсе қаламайды деген түсінік бар. Бірақ бұл мүлдем қате болжам. Мен жастармен жұмыс істеймін, бұл таңғажайып ұрпақ: олардың прагматикалық, әлеуметтік жауапкершілігі жоғары, әлемді өзгертуге ынталы, осы дүниеде өздеріне не қалайтынын түсінеді. Ал бізге керегі – оларға сол мүмкіндікті беру.
Мысалы, Марк Цукерберг – тарихтағы ең жас миллиардер. Ол парадигманы іс жүзінде өзгертті. Бұрын қарт адамдар ғана миллиардер бола алады деген түсінік болды. Ал Марк өзінің идеясының, зерделілігінің, табандылығының, жаңалық жасауының арқасында байыды. Дүние жүзіндегі ондаған және жүздеген миллион жастар, жасөспірімдер келесі Марк Цукерберг болғысы келеді. Және олар бұл үшін бірдеңе істеу, оқу, ойлау, шығармашылықпен айналысу керектігін түсінеді.
Жеке тұлғаға келетін болсақ, бұл ұту мүмкіндігі төмен лотерея. Дәл сол Цукерберг деңгейіндегі миллиондаған және миллиардтаған деңгейге тек бірнешеуі ғана жетеді. Мемлекет тұрғысынан бұл ұтымды нұсқа. Орасан зор күш, уақыт, ақыл мен күш жаңа технологиялық стартаптарды құруға, экономикада серпіліс жасауға және бизнестің жаңа бағыттарын, бизнес үлгілерін жасауға бағытталған. Уақыт өте келе әсері үлкен болады. Бірақ тағы да, қозғалыстың векторы болуын қаласаңыз, сізге фокус, нақты мысал, түсінікті әлеуметтік лифт қажет. Бұл тек экономикаға, IT-ға ғана қатысты емес, бұл барлық салаларға қатысты.
Өкінішке қарай, қазір Қазақстанда әлеуметтік лифт жүйесі бұзылған.
Бір кездері мен Кеңес Одағы мен қазіргі Қазақстандағы әлеуметтік лифтілерге салыстырмалы талдау жасаған едім, салыстыру соңғысының пайдасына болған жоқ. КСРО-да 12-13 түсінікті, нақты жұмыс істейтін, реттелген әлеуметтік лифтілер болды. Олардың ішінде партия (комсомол), ғылым, жоғары білім, спорт, армия, кәсіподақ қызметі, студенттік құрылыс отрядтары кірді. Бұрын қарапайым жұмысшы мамандығы болса да, адам қайда өсетінін түсінді. Яғни, жеке және институционалды таңдау жүйесі құрылды, ол жеке тұлғаға қандай да бір кепілдіктерді берді. Көптеген адамға алға жылжудың нақты және түсінікті арналары қажет, соның арқасында олар өздерінің болашағы туралы алаңдамауы мүмкін. Қаңтар айында алаңға шыққан біздің азаматтарымыз энергияға ие, өз қажеттіліктері бар, бірақ оларда нақты түсінік жоқ. Көпшілігі мақсаттарына, ең бастысы, білімі мен құзыреттеріне қол жеткізу жолдарын білмейді. Мемлекеттің мүддесі үшін адамдар Отанына пайда әкеліп, өздері жақсы өмір сүруі үшін энергияны қайда жұмсау керектігін нақты түсінетін жағдай жасау керек. Мұндай жолдар көрінбесе және әділеттілікте сенім болмаса, біз алған нәрсені аламыз.
Қазір Қазақстанда 2-3 әлеуметтік лифт қалды. Олар өте жақсы жұмыс істейді. Солардың бірі – білім.
«Болашақ» бағдарламасы өзін жақсы әлеуметтік лифт ретінде көрсетті, өйткені басқа жағдайларда материалдық себептер бойынша бұған ешқашан қол жеткізе алмайтын адамдар үшін жақсы білім алуға мүмкіндік берді. Көптеген ақылды, талантты жас бұл лифтті пайдаланды. Алайда оның мемлекет үшін әсері мүмкін болғаннан әлдеқайда төмен болды. Адамдар білім алды, қайтты, бірақ керемет болмады. Бұл өте ақылды адамдардың үлкен армиясы, сондықтан неге үлкен серпіліс болмады? Өйткені фокус жоқ. Осы тұрғыдан алғанда «Болашақ» дамымаған (бұл туралы бөлек айтуға болады). Жалпы алғанда нағыз әлеуметтік лифттен өзіндік «әлеуметтік лифтке» айнала алатын жалпы жоғары білім беру жүйесі сияқты болды.
Диплом жақсы өмірге кіру билеті деген түсінік бар. Отбасы ақша жинайды, баласын жоғары оқу орнына береді, ал бұл жас білімсіз, өнерсіз, бірақ үлкен үмітпен нарыққа келеді. Бұл жағдайда «жоғары білім» лифт немесе даму емес, керісінше тежеу және тұйықталу.
Бүгінгі таңда білім берудің логикасы нақты дағдыларды игеруге бағытталған. Диплом үшін ешкімге диплом қажет емес. Адам нақты және сұранысқа ие нәрсені қалай жақсы жасау керектігін білуі керек.
Менің ойымша, бізге қандай білім беру моделін құру тиімді екендігі туралы үлкен ұлттық талқылауды бастау керек. Себебі қазіргі модельде біз әрқашан алған нәрселерімізді аламыз, тіпті одан да жаманы – люменизация, кірістердегі үлкен алшақтық, түсінбеушілік. Қоғамдағы жаңа су айдыны сапалы білімге қол жетімділіктен басталады.
Қазақстанның қателігі – элита емес, орта білім берудің элиталық үлгісін таңдауында. Элита мектеп жүйесінде сапалы білімге азды-көпті тең қолжетімділік қамтамасыз етілген кезде болады. Элита — бұл ең жақсы студенттер мен үздік мұғалімдердің аздаған элиталық мектептерде жиналуы. Иә, олар керемет нәтижелерге қол жеткізуде, өйткені олардың ең жақсы мұғалімдері, ең жақсы ресурстық базасы бар. Бірақ ол алшақтықты тереңдетеді.
Дамыған қоғамға қол жеткізгіміз келсе, осы қоғамның әрбір мүшесінің дамуы үшін әу баста-ақ тең мүмкіндіктер жасауымыз керек.