Соңғы жылдары елорда қарқынды өсуде. Жаңа аудандар дамиды, тұрғындар саны артып, қалаға жыл сайын мыңдаған жаңа отбасылар қосылуда. Әрине, сапалы білім алуға мұқтаж мектеп оқушыларының саны артып келеді. Дегенмен, білім беру инфрақұрылымы бұл өсу қарқынына төтеп бере алмады. Мектептердің жетіспеушілігі қала үшін өзекті мәселелердің біріне айналып отыр, өйткені ол білім сапасына, әлеуметтік теңсіздікке және қала тұрғындарының өмір сүру сапасына әсер етеді.
Бұл мақалада біз Астанадағы мектеп тапшылығының негізгі себептерін қарастырамыз, статистикалық мәліметтерге, сарапшылардың пікірлеріне және басқа елдердің тәжірибесіне сүйене отырып, бұл құбылыстың салдары мен ықтимал шешімдерін талдаймыз.
Астанада мектептердің жетіспеушілігінің себептері
1. Халық санының жылдам өсуі
Астана ел ішіндегі көші-қон үшін ең тартымды қалалардың бірі болып қала береді. Мұнда жыл сайын Қазақстанның әр өңірінен отбасылар көшіп келеді, олар жұмыс мүмкіндіктері, өмір сүру деңгейінің жоғарылығы және қызмет көрсету сапасымен қызықты. 2012 жылдан бері қала халқы 30% дерлік өсті, соңғы санақ бойынша ол 1,2 миллион адамнан асады. Жыл сайын Астана мектептеріндегі оқушылар саны орта есеппен 10-15 мың адамға артып келеді.
Бұл мәселе әсіресе балалары бар жас отбасылар тұратын жаңа және белсенді дамыған аудандарда байқалады. Мәселен, Нұра, Есіл сияқты аудандар жаңа тұрғын үй кешендерін ғана емес, толыққанды әлеуметтік инфрақұрылымды да қажет етеді. Алайда, бұл аудандардағы мектеп құрылысы көбіне халық санының өсуіне сәйкес келмейді.
2. Инфрақұрылымның пропорционалды емес дамуы
Қала құрылысын салуда негізгі екпін тұрғын үй кешендері мен сауда нысандарын салуға берілсе, мектеп сияқты әлеуметтік нысандар көбінесе соңғы болып салынады. Көптеген құрылыс салушылар өздерін тұрғын үйлермен шектеп, әлеуметтік инфрақұрылымды салу бойынша өз міндеттемелерін орындамайды. Бұл мыңдаған отбасылардың жаңа аймақтарға қосылуына әкеледі, бірақ мектептер жетіспейді.
3. Қаржыландыру мен жоспарлаудың болмауы
Жергілікті биліктің күш-жігеріне қарамастан, мектеп құрылысын қаржыландыру қаланың барлық қажеттіліктерін өтеуге жеткіліксіз болып отыр. 2023 жылы қала билігі 15-ке жуық мектеп салуға қаржы бөлгенімен, сұраныс ұсыныстан айтарлықтай асып түседі. Білім министрлігі өкілдерінің айтуынша, сұранысты толық қанағаттандыру үшін алдағы 5 жылда жылына кемінде 25 мектеп салынуы керек.
Сонымен қатар, ұзақ мерзімді жоспарлау мәселесі бар: көбінесе мектептер мен балабақшалардың құрылысы тұрғын үйлердің құрылысы аяқталғаннан кейін бірнеше жылға кешіктіріледі. Бұл жақын маңдағы білім ошақтарында ұзын-сонар кезектерге, сондай-ақ жұмыс істеп тұрған мектептерде толып кетуге әкеп соқтырады.
Қала мен қоғам үшін мектеп тапшылығының салдары
1. Мектептердің толып кетуі және білім сапасының төмендеуі
Астанада мектептердің көпшілігі екі, кейде үш ауысымда жұмыс істеуге мәжбүр. Бұл білім беру процесінің сапасына әсер етеді: студенттер мен мұғалімдер ыңғайсыз кестеге бейімделуге мәжбүр, бұл оқу нәтижелеріне теріс әсер етеді. Мектептер сыныптардағы оқушылар санын жиі көбейтеді — стандартты 25-30 адамның орнына сыныптарда 35-40 оқушы болуы мүмкін, бұл әр балаға жеке көзқарасқа кедергі келтіреді. Мұғалімдер физикалық және эмоционалдық стресске ұшырайды, ал студенттер оқуға зейін қоюды қиындататын жағдайларға тап болады.
Білім министрлігінің мәліметі бойынша, Астанада орта есеппен бастауыш мектептерде оқушылар стандартпен белгіленгеннен 20 % артық. Бұл білім сапасының төмендеуіне, балалардың мұғалімдер тарапынан назар аудармауына, толық білім ала алмауына әкеліп соғады.
2. Әлеуметтік теңсіздік
Мектептердің тапшылығы мен толып жатқан сынып бөлмелері қаланың әртүрлі аудандарындағы балалардың білімге қолжетімділігінде теңсіздік тудырады. Мектептер жетіспейтін жаңа аудандарда балалар көп уақыт пен күш-жігерді қажет ететін алыстағы оқу орындарына баруға мәжбүр болады. Бұл, әсіресе, қосымша курстарға немесе репетиторларға ақша төлей алмайтын аз қамтылған отбасыларға қатысты.
Мәселені шешу жолдары
1. Мектептер құрылысын жеделдету және құрылыс салушылармен үйлестіруді жақсарту
Құрылыс салушылардан аудандарды тұрғын үймен ғана емес, әлеуметтік инфрақұрылыммен де қамтамасыз етуді талап ететін тетіктерді енгізу маңызды. Мәселен, тұрғын үйлердің құрылысы аяқталмай тұрып, белгілі бір шағын ауданға есептелген мектептердің құрылысына бюджет қаражаты бөлінуі мүмкін.
2. Мемлекеттік-жекешелік әріптестік
(МЖӘ) арқылы жеке инвесторларды тарту
МЖӘ арқылы жеке капиталды тарту мектеп құрылысын жеделдетуге көмектеседі. Мысалы, жеке компаниялар ғимараттарды үкіметке жалға беру немесе жергілікті үкіметтің бақылауындағы мектептерді басқару арқылы құрылысқа қатыса алады. Бұл әдіс МЖӘ бюджетке айтарлықтай шығынсыз әлеуметтік нысандарды жылдам құруға мүмкіндік беретін кейбір елдерде сәтті қолданылады.
3. Модульдік мектептер мен уақытша кабинеттерді енгізу
Уақытша шешім ретінде дәстүрлі мектептерге қарағанда әлдеқайда жылдам және арзан салынған модульдік мектептерді пайдалануға болады. Олар толыққанды ғимараттар салынғанша орын тапшылығын жабудың уақытша шарасына айналуы мүмкін. Мысалы, көршілес Ресейде, Мәскеуде мұндай модульдік мектептер белсенді түрде қолданылуда, бұл мектеп оқушыларының санының артуына төтеп беруге мүмкіндік береді.
4. Қолданыстағы ресурстарды оңтайландыру
Қала билігі мектеп ғимараттарын пайдаланудың қазіргі жүйесін де қайта қарауы мүмкін. Бәлкім, кейбір білім беру мекемелерін өз кеңістігін тиімді пайдалану үшін қайта құруға және балаларды толып кетпей, көбірек балаларды оқытуға болады. Сондай-ақ орта мектеп немесе мектептен тыс іс-шаралар үшін қашықтықтан оқыту нұсқаларын қарастырған жөн.
5. Бюджеттің ашықтығын және білімге инвестицияны арттыру
Ақшаның мақсатты жұмсалып жатқанына жұртшылықты сендіру үшін мектеп құрылысына бюджет қаражатын пайдалану кезінде ашықтық пен есептілікті қамтамасыз ету маңызды. Бұл да қоғамдық ұйымдар мен донорлардың қолдауы арқылы қосымша қаражат тартуға септігін тигізеді.
Қорытынды
Астанада мектептердің жетіспеушілігі мемлекеттік органдардың, жеке сектордың және қоғамның бірлескен күш-жігерін талап ететін күрделі, көп қырлы мәселе. Мектептердің жеткілікті санын құру және білім беру инфрақұрылымын жақсарту елорда үшін басымдық болуы керек, өйткені бұл тек ыңғайлылық мәселесі ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік әл-ауқаттың негізгі факторларының бірі. Мәселені шешу Қазақстанның болашақ ұрпағын сапалы білімге қол жеткізуді қамтамасыз етеді және елорданың барлық тұрғындары үшін өмірін жайлы әрі әділ етеді.