Украинада болып жатқан оқиға – әлемде, оның ішінде Қазақстанды қамтитын Еуразиялық Балқан аймағына (Бзежинскийдің термині) айтарлықтай салдары бар геосаяси оқиға.
Украинадағы қақтығыс еліміздің экономикалық дамуына қалай әсер етеді? Қандай болжамдар жасауға болады? Неліктен бұл жағдай болды? Бұл — көптеген адамдардың көкейінде жүрген сұрақтар. Оларға жауап беру үшін геосаясат саласындағы көрнекті, беделді мамандарға жүгінеміз.
Бір қызығы, Кеңес Одағы ыдырағаннан бергі 30 жыл ішінде Украинаның геосаяси маңызы туралы көптеген еңбектер жазылды.
Геосаясаттың көрнекті мамандарының бірі КСРО-да, одан кейін Ресейде болып жатқан процестерді терең түсінуімен ерекшеленетін Збигнев Бзежинский болды. Колумбия университетінің профессоры, АҚШ Президентінің ұлттық қауіпсіздік жөніндегі кеңесшісі Бжезинский осы аймақтың дамуы жайлы көптеген кітаптар жазды.
Осы мақаланың аясында мен автордың үш шығармасына ғана тоқталғым келеді. Оның ең танымал кітабы — 1997 жылы шыққан «Үлкен шахмат тақтасы» («Великая шахматная доска»). Автор АҚШ-тың геосаяси мақсаттарын, әлемде АҚШ-тың үстемдігін сақтаудың маңыздылығын ашық айта отырып, кітапта Ресейге елеулі орын берілгені, осыған байланысты Украинаға көп көңіл бөлінгені анық.
«Америка және әлемнің қалған бөлігі» («Америка и остальной мир») атты екінші еңбегі 2008 жылы жарық көрді және онда Збигнев Бзежинский мен АҚШ президентінің ұлттық қауіпсіздік жөніндегі кеңесшісі болған тағы бір көрнекті американдық сыртқы саясат қайраткері Брент Скоукрофт арасындағы сұхбат ұсынылды.
Мұнда бұрын айтылған кейбір ойлар түзетілгендей сезіледі, алайда бұл таңғаларлық жағдай емес, себебі екінші кітап бірінші еңбектен соң 10 жылдан кейін жарық көрді. Бұл еңбекте Украинаның болашағына қатысты сарапшылар арасындағы диалог көп берілген.
Ал автордың «Стратегиялық көзқарас: Америка және жаһандық билік дағдарысы» («Стратегическое видение: Америка и кризис глобальной власти») атты үшінші кітабы 2011 жылы жазылған. Бұл шығармасында автор әлемде болып жатқан өзекті оқиғаларды ескере отырып, бұрын тұжырымдалған ой-пікірлерін түзетуді жалғастырған.
Бұл еңбектерде көптеген қызықты мәліметтер бар, автор барлық аймақтық геосаяси ойыншыларды, олардың амбицияларын және геосаяси маңызды деп аталатын елдерді сипаттайды. Мен сіздерге үш кітаптағы Украинадағы қазіргі оқиғаларға тікелей қатысты негізгі идеяларды ғана ұсынуға тырысамын.
Бір қызығы, талдау 20 жылдан астам уақыт бұрын жүргізілген (бірінші кітап) және Украинада болып жатқан оқиғалар сарапшылар сипаттаған ең қараңғы сценарийлердің бірі ретінде жүзеге асырылуда.
Осы жерде «Бұл не?» деген сұрақ туындайды. Автордың болашақ геосаяси оқиғаларды болжай білу қабілеті ме немесе әрекет ету нұсқаулары ма?
Төмендегілер жоғарыда аталған үш кітаптан алынған идеялар. Жарияланған жылы жақшада көрсетілген, сіз қандай жұмыс туралы айтып жатқанын содан түсіне аласыз.
*(1997) Бзежинский Ресейдің өз орнын іздеуін зерттейді. Ол КСРО-ның ыдырауымен пайда болған үш ықтимал сценарийді анықтайды:
- АҚШ-пен біріккен стратегиялық серіктестік;
- АҚШ пен ЕО-ның мүдделерін теңестіруге қабілетті Мәскеудің үстемдігі кезіндегі интеграцияның белгілі бір нысаны бар жақын шетелге баса назар аудару;
- АҚШ-тың үстемдігін төмендетуге бағытталған антиамерикандық коалиция.
*(1997) Бзежинский Ресей үшін бір ғана геосаяси нұсқа бар, ол Еуропамен жақындасу деп санайды. Бұл АҚШ-пен жақсы қарым-қатынастың кілті болмақ. Автор бұл таңдауды жүзеге асыру үшін Ресейге уақыт керек деп есептейді. Демократиялық институттардың дамуымен, нарықтық экономиканың ілгерілеуімен НАТО және ЕО-мен тығыз ынтымақтастық болуы мүмкін.
* (1997) Бзежинскийдің пікірінше, бұрынғы Кеңес Одағының барлық елдерінің ішінде Украина — Ресей үшін ең маңыздысы. Тіпті, Балтық елдері мен Польшасыз Украинадағы ықпалды сақтау Ресейге империя, еуразиялық супердержава болу құқығын талап етуге мүмкіндік береді. Бзежинский белгілі бір кезеңде Украинаның ЕО пен НАТО-ға қосылуы туралы таңдауы болады деп есептейді. Белгілі бір шарттармен Украина 2005-2010 жылдар аралығында ЕО мен НАТО-ға қосылу туралы келіссөздерді бастауы мүмкін.
Осы жерде Ресей күрделі дилеммаға тап болады: 1) Украинаның шешімін қабылдап, мақұлдап, Еуропаның бір бөлігіне айналады, бұл сценарий ЕО Ресеймен құптап, тығыз ынтымақтастық орнатады деп болжайды немесе 2) Украинаның шешімін қабылдамайды және қуылады. Автор бұл шешімнің Ресей үшін маңыздылығын атап өтеді.
*(2008) Екінші кітапта Бзежинский мен Скоукрофттың Украина мен Грузияның НАТО-ға қосылуы мәселесіне қатысты қызу пікірталастары беріледі. Онда Украина мен Грузия есебінен НАТО-ның кеңеюіне қатысты Ресейдің келіспеушілігі айтылады. Скоукрофт Батыс ЕО және НАТО институттарын араластыратынын, мұндай жағдайда бұл елдердің ЕО-ға кіруі дұрысырақ, содан кейін жағдай біртіндеп дамуы керек деген пікірін білдіреді, ол Украина мен Ресейдің тарихи тығыз байланыстары бар деп санайды. Бзежинский бұл шешімді Ресейдің ықпалынсыз Украинаның өзі қабылдауы керек деп есептейді. Екі көрнекті геосаясат бір пікірге қосыла алмайды.
*(2008) Екінші кітапта Скоукрофт Ресей Президентінің Мюнхенде айтқан сөзін талдайды. Оның пайымдауынша, Ресей қайтадан билікке ие болды деген хабарлама өзіне лайықты құрметті қажет етеді және ынтымақтастықты тең негізде жалғастыруға дайын.
*(2011) Үшінші кітапта қауіп төніп тұрған елдер бөлімінде Украинаға да назар аударылады. Автордың пікірінше, 1) Ресеймен қарым-қатынастар шиеленіскен, 2) Украинаның Ресей үшін маңыздылығын ескере отырып, Ресей Украинаны ортақ экономикалық аймақ құруға ынталандыруды жалғастырады, Украинаның әскери әлеуетін әлсіретеді, 3) Ресей неғұрлым айқынырақ әрекетке баруы мүмкін, ұлттық наразылық тудырып және жарылыс әкелетін күш қолдану арқылы қайта бірігуге тырысады.
Жүргізілген талдау ең жағымсыз сценарийдің орындалғанын көрсетеді. Егер 1997 жылы бұл сценарийдің сұлбасын Ресейдің ЕО-мен жақындасу жолын таңдауы туралы белгілі бір оптимизм фонында анықтау қиын болса, кейін шыққан кітаптарда бір сәтте, өкінішке қарай, жарылыс сценарийі пайда болады.
Осындай сұмдық таңдау алдында тұрған елдердің басшылары проблемаларды бетпе-бет талқылауға, адам шығыны мен қирауын барынша азайтатын шешім табуға тырысуға мүмкіндік таппай отырғаны таңғалдырады. Ал оның шешімін, түптеп келгенде, майдан алаңында табатынын қабылдау да, түсіну де мүмкін емес.
Дүниеде қаншама қару-жарақ жинақталған біздің заманымызда дипломатия тілі күрделі мәселелердің шешімін табудың кілтіне айналып отырғаны анық. Ал Мемлекет басшысының жоғары деңгейдегі дипломат екенін ескерсек, ел мүддесі ең қиын жағдайда да қорғалады деп үміттенуге болады.
Әрі қарай не істеу керек?
Рубиконды кесіп өткені қазірдің өзінде анық. Статус-кво бұзылды. Таңдауды Ресей жасады, басқа ірі геосаяси ойыншылар өз шешімдерін қабылдауда. Ал Қазақстан осы геосаяси кеңістікте бола отырып, белгілі бір шараларды қабылдауға мәжбүр болмақ.
Украинадағы жағдайды бақылау маңызды. Талдау негізінде оқиғалар тізбегін саралап, күрделі геосаяси текетірестің салдарын барынша азайту үшін оқиғаларды болжауға тырысу қажет.
Жекелеген өзекті мәселелердің контуры қазірдің өзінде айқын. Бұл елдің әртүрлі саяси және экономикалық қондырмаларға қатысуы, экономиканы санкциялардан қорғау, энергетикалық ресурстарды тасымалдаудың баламалы жолдарын дамыту мәселелері болуы мүмкін.
Алда атқаратын іс көп, әрбір басқан қадамды таразыға салып, оны еліміздің мүддесін қорғауға бағыттау керек.
Абай Алпамысов,
экономика ғылымдарының кандидаты