Аннотация: аудиттің негізгі кезеңдерінің біріншісі — қажетті құзыреттерге ие қызметкерлерді таңдау. Аудит басталар алдында бұйрық ресімделеді және онымен тексерулердің барлық қатысушыларын таныстырады. Аудит барысында олар құжаттаманы зерттейді, қызметкерлермен сөйлеседі және олардың жұмысын бақылайды. Алынған мәліметтер құжатпен тіркеледі және қорытынды отырыста жарияланады. Тексеру нәтижелері келісілгеннен кейін түзету іс-шараларының тізбесі мен мерзімдері бекітіледі.
Аннотация: первый из основных этапов аудита — выбор сотрудников, обладающих необходимыми компетенциями. Перед началом аудита оформляют приказ и знакомят с ним всех участников проверок. В ходе аудита изучают документацию, беседуют с сотрудниками и наблюдают за их работой. Полученные сведения фиксируются документально и оглашают на завершающем заседании. После согласования результатов проверки утверждают перечень и сроки корректирующих мероприятий.
Abstract: the first of the main stages of internal audit is the selection of employees with the necessary competencies. Before the start of the audit, an order is issued and all participants in the inspections are introduced to it. During the audit, they study the documentation, talk with employees and monitor their work. The information received is documented and announced at the final meeting. After agreeing on the results of the audit, the list and timing of corrective measures are approved.
Кілт сөздер: аудит, құжат, тексеріс, нәтиже, аудит жүргізу тәртібі.
Аудиторлық тексеруді жүргізу процедурасы өте күрделі, ол тек сауатты құрастырылған жоспарды ғана емес, сонымен қатар қаржылық есептілік аудитінің барлық кезеңдерін, негізгі құралдарды және аудит жүргізудің барлық заманауи әдістерін қолдана отырып, ұйым қызметінің басқа да маңызды аспектілерін жүргізудің нақты тәртібін талап етеді. [1]
Аудитті жүргізу тәртібі бірнеше кезеңнен тұрады:
- Аудитті кезеңдерді дайындау немесе алдын ала жоспарлау. Аудит
жүргізуге дайындық кезеңінде ұйымның негізгі құралдарына, қаржылық есептілігіне аудит жүргізу тәртібі жасалады, аудиттің қажетті стратегиясы мен тактикасы анықталады, сонымен қатар басқарушылық есептілікке аудит жүргізудің қажетті рәсімдері мен әдістері таңдалады. Аудит жүргізу жоспарын әзірлеуден басқа, осы кезеңде жұмыстың көлемі мен құны анықталады, сонымен қатар ұйыммен аудит жүргізуге келісім жасалады.
- Ішкі бақылау жүйелерін бағалау және аудитті тексерісті жоспарлау. Осы
кезеңде тексерілетін ұйым қызметінің сипаты мен түрі белгіленеді: бастапқы құжаттар, түгендеу тізімдемелері, өкімдік құжаттар, шарттар, бухгалтерлік есептілік және басқа да қажетті құжаттар зерделенеді. Аудитті жоспарлау тексеруді белгіленген мерзімде жүргізуге мүмкіндік береді, сонымен бірге барлық жұмысты сапалы орындауға мүмкіндік береді. Жоспарлау алдағы жұмыстардың қажетті жоспарын құруды, сондай-ақ аудит жүргізудің қажетті бағдарламасын әзірлеуді қамтиды.
- Аудиторлық тексеру қорытындысы. Аудиторлық тексерудің осы кезеңінде
аудиторлық ұйымның аудиттелетін компанияның бухгалтерлік (қаржылық) есептілігінің дұрыстығы туралы белгіленген нысанда айтылған пікірін қамтитын аудиторлық қорытынды жасалады. Аудиторлық қорытынды қорытындының атауын, адресатты көрсетуді, аудиттелетін тұлға туралы мәліметтерді, аудиторлық ұйым туралы қажетті мәліметтерді, оған қатысты тексеру жүргізілген барлық бухгалтерлік (қаржылық) есептіліктің тізбесін, аудиторлық ұйымның бухгалтерлік есептің дұрыстығы туралы пікірін білдіру үшін қажетті атқарылған жұмыс туралы мәліметтерді және, әрине, аудиторлық қорытындының күнін көрсетуді қамтиды. Нысанға, мазмұнға, сондай-ақ аудиторлық қорытындыға қол қою және ұсыну тәртібіне қойылатын барлық талаптар аудиторлық қызметтің стандарттарымен белгіленеді. [2]
Аудиторлық қорытындының келесі түрлері бар:
- Күмәнсіз толыққанды оң нәтиже;
- Шартты түрде оң нәтиже;
- Теріс нәтиже;
- Бухгалтерлік (қаржылық) есептіліктің дұрыстығы туралы пікір білдіруден
бас тартуды қамтитын аудиторлық қорытынды – егер аудиттелетін тұлға барлық қажетті құжаттаманы ұсынбаса немесе тексеру барысында аудиттелетін тұлғаның бухгалтерлік (қаржылық) есептілігінің дұрыстығына аудиторлық ұйымның немесе жеке аудитордың пікіріне теріс әсер етуі мүмкін мән-жайлар анықталса орын алады. [3]
Аудит жүргізу кезінде оның барлық кезеңдерінде аудит жүргізудің әртүрлі әдістемелік әдістері қолданылады, оларға мыналар жатады:
- Жекелеген шаруашылық операцияларды есепке алу қағидаларының сақталуын тексеру;
- Ұйымды тексеру;
- Растау;
- Бақылау;
- Қажетті ақпаратты сұрау;
- Қайта есептеу;
- Әр түрлі аналитикалық процедуралар. [4]
Тексеру басталғанға дейін ішкі аудит жүргізу туралы бұйрық жасалады. Онда:
- өткізу мерзімі;
- аудиторлық топ басшылары;
- аудит үшін қажетті ресурстармен қамтамасыз етуге жауапты;
- тексерілетін бөлім басшыларының тексеру жоспарын орындауға жәрдемдесу қажеттілігі;
- аудит кезінде табылған сәйкессіздіктер бойынша түзетулер енгізуге жауапты;
- бұйрықты жүзеге асыруға жауапты.
Бұрын жасалған аудит жоспары мен аудиторлар тізімін қиылысатын ақпаратты қайталамау үшін бұйрыққа қосымшаларда тіркеуге рұқсат етіледі. [5]
Жұмыс барысында аудиторлар талаптарға сәйкестікті немесе сәйкессіздікті белгілейді, олардың критерийлері мыналар болуы мүмкін:
— қызметкерлер үшін барлық қажетті құжаттаманың болуы және қол жетімділігі;
— құжаттаманың дұрыс ресімделуі; қызметкерлердің өз міндеттерін білу және түсіну дәрежесі;
— қызметкерлердің лауазымдық нұсқаулықтарды орындауы;
— аудит қайта жүргізілген жағдайда алдыңғы сәйкессіздіктерді жою.
Егер тексеру барысында сәйкессіздіктер анықталса, онда қызметкерге олар туралы хабарланады және қандай талаптарды орындамағаны түсіндіріледі. Барлық тексеру нәтижелері кейінгі есеп беру үшін жазылады.
Осы орайда маңызды мәселе, аудиторлық тексеруден кейін жалған аудиторлық қорытынды жасау өте қауіпті салдарға әкеледі – аудиторлық ұйымның аудиторлық қызметті жүзеге асыруға лицензиясының күшін жою, сондай-ақ жалған қорытындыға қол қойған адамды ҚР заңнамасына сәйкес қылмыстық жауапкершілікке тарту.
Аудит түрлері міндетті аудит, бастапқы аудит, салық аудиті деп бөлінеді.
Міндетті аудит мынадай жағдайларда жүргізіледі:
- егер ұйымның акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысаны болса;
- егер ұйымның бағалы қағаздары ұйымдастырылған сауда саттыққа жіберілсе;
- егер ұйым кредиттік, сақтандыру, клирингтік ұйым, кредиттік тарих бюросы, бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушысы болып табылатын ұйым, өзара сақтандыру қоғамы, сауданы ұйымдастырушы, мемлекеттік емес зейнетақы немесе өзге қор, акционерлік инвестициялық қор, инвестициялық қорының немесе мемлекеттік емес зейнетақы қорының басқарушы компаниясы болып табылса;
- егер ұйымның өткен есепті жылдағы өнімін сатудан (тауарларды сатудан, жұмыстарды орындаудан, қызмет көрсетуден) түскен түсім көлемі шекті соммадан асса;
- алдыңғы есепті жылдың соңындағы жағдай бойынша бухгалтерлік баланстың активтері шекті соммадан асса;
- ресми қарастырылған басқа жағдайларда.
Бастапқы аудит – белгілі клиент үшін алғашқы аудиторлық тексеруді жүргізу. Бұл қаржылық есеп беруді тексеру кезінде аудиторда тұтынушы бизнесінің ерекшелігі, оның ішкі бақылау жүйесі туралы түсінік болмайды. Кәсіпорынның бастапқы аудиторлық тексерісін жүргізу кез келген уақыт кезеңі үшін және аудит бастамашылары белгілейтін көлемде клиенттің сұрауы бойынша жүзеге асырылады. Белгілі бір салық бойынша есепке алудың немесе есеп айырысудың барлық учаскелерін де, жекелеген учаскелерін де тексеруге, сондай-ақ тексеруге жататын кезеңді анықтауға болады. Аудиттің атқарушылары ұйымның иелері, басшысы, бас бухгалтері бола алады. Аудит тәуекелдерді анықтауға және мамандардың ұсыныстары негізінде дұрыс әкімшілік шешімдер қабылдауға көмектеседі.
Салық аудиті салықты тексеру мүмкін болған жағдайда, сондай-ақ басқа жағдайларда салықты есептеудің дұрыстығын бақылауға көмектеседі. Аудиторлар салықты есептеудегі қателерді анықтауға және түзетуге көмектеседі.
Аудиттің стандартты процедурасынан басқа, ұйымдардың басшылары ең тиімді процедураға – бизнес-процестердің аудитіне жүгіне бастады. Бизнес-процестердің аудиті ұйымның жұмысындағы барлық проблемалық сәттерді ерте кезеңдерде анықтауға, оқшаулауға және уақтылы жоюға мүмкіндік береді.
Ұйымның өркендеуі және максималды пайда әкелуі үшін жұмыс процесін сауатты ұйымдастырып қана қоймай, мезгілімен аудит жүргізу қажет. Қаржылық есептілікті, негізгі құралдарды, бизнес-процестерді және ұйымның басқа да көптеген аспектілерін тексеру оның қаржылық жағдайы туралы сенімді ақпарат қалыптастыруға ғана емес, сонымен қатар айыппұлдар мен басқа да проблемаларды болдырмауға мүмкіндік беретін есептіліктегі қателіктерді анықтауға көмектеседі.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
- Абленов Д.О. «Аудит негіздері» Алматы: Экономика 2005ж.
- Әбдіманапов Ә.Ә. «Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері» (халықаралық стандарт) Алматы, 2006ж.
- Абленов Д. О. «Қаржылық бақылау және терең аудит: теория, әдістеме және практика» Алматы: Экономика, 2008.
- Аренс Э. А,. Лоббек Дж.К. «Аудит : қаржы және статистика», \ Мәскеу \ 2001 ж.
- «Компьютердегі бухгалтерлік есеп, басқару және салық есебі» журналы. Баспа: бухгалтердің орталық үйі.
Бакдаулет Б.
Тұран университеті